Үрэжэлгүй газар байхагүй

Таряа тарилга

2021 ондо Буряад Уласта таряалан талмай 1600 гектараар хороһон байна. Эгээ ехэ хоролто Мухар-Шэбэрэй аймагта болоо, тэндэ 1046 гектар, тиихэдэ Хяагтада – 268 гектар, Зэдэдэ – 215 гектар хороо. Малай тэжээлдо орохо орооһото ургамалнуудай талмай 834 гектараар хоробо. Тиимэһээ таряалангаа доошолуулхагүйн тула яаралтай арга хэмжээ абаха хэрэгтэй болоод байна. Хүдөө аймагуудта уһалууритай газарнуудта таряан таригдангүй байдаг юм байна. Нэн түрүүн иимэ газарнуудые хахалжа, таряа тариха ажалые эршэдүүлхэ хэрэгтэй гэһэн шиидхэбэри абтаа. Ургамал тарилгын гол шухала шэглэлнүүдэй нэгэн - хартаабха, огородой ногоо тарилга болоно. 2021 оной дүнгөөр, Буряад Улас хартаабхаар 91%, огородой ногоогоор 51% хангагдаа гэжэ тоосоно. Хартаабха, морхообхо болон бусад огородой ногоо хадагалха газарнууд ехэ дуталдана. Тиимэһээ энэ жэл Кабанскын аймагта шэнэ бааза бариха ажал эхилхэнь. Тэндэ нэгэ доро 20 мянган тонно, тэрэ тоодо 8 мянган тонно хартаабха, 12 мянган тонно огородой эдеэ хадагалха боломжо байгуулагдаха.

Газар уһажуулгын ажалнууд

Энэ жэл уһажуулга гэхэ гү, али уһаар газарай хүрьһэ һайжаруулха ажалнуудта 24 сая түхэриг һомологдохо. Сасуулбал, нёдондо жэл энэ талаар 12 сая түхэригэй ажал хэгдээ. Буряад Уласта уһажуулгын газарнуудай юрэнхы талмайнь 177,7 мянган гектар юм. Энэ болбол Сибириин тойрогто эгээл ехэ газар тайлмай гээшэ. Алас Дурнын федеральна тойрогоор хэлэхэ гэбэл, манай улас Амар можын хойно хоёрдохи һуури эзэлнэ. Тиимэ болохоороо, Буряад Улас уһажуулгын газар ехэтэй, ургамал тарижа ургуулха аргагүй ехэ хүсэ шадалтай юм. Уһалагдадаг газарнуудаа зүб мүрөөрнь ашаглажа, бүхы системэеэ саг соонь заһабарилха, ажаллаха шухала. Зарим газарнууд эзэгүй байһаар. Совет үедэ уһалууриин талаар ехэ ажал хэгдэһэн гэжэ мэдээжэ, харин 1990- ээд онуудаар ехэнхинь орхигдоһон, эзэгүй болоһон байгаа. Харин мүнөө тэрэнээ бултыень һэргээхэ, өөдэнь татаха, тиимэ газарнуудые шэнээр бии болгохо гэһэн зорилго табигдана. Сабшалан, таряалангуудые уһалагдадаг болгохын тула нэн түрүүн аймагуудай засаг зургаанууд проект зохёохо ажалнуудые хэһэн, мүнгыень тооложо гаргаһан байха ёһотой. Тиигэжэ бэлэн болоһон проектнүүдые бэелүүлхэ хэрэгтэ гүрэнэй мүнгэ һомолхо арга боломжо нээгдэхэ.

Селекциин ажал хэгдэнэгүй

Энэ суглаан дээрэ “Россельхозцентр” гэһэн эмхи зургаанай дарга Намжил Мардваев таряанай үрэһэ, селекци тухай асуудал табяа.

 - Мүнөө дээрээ 28 800 тонно таряанай үрэһэн хадагалаатай байна. Энэ үрэһэн хабарай тарилгада хүсэд хүрэхэ. Энэмнай һүүлэй арбан жэл соо үзэгдөөгүй ехэ таряанай үрэһэн болоно. Нёдондо жэл 18 мянган тонно таряанай үрэһэтэй байгаа һэмди. Энэ жэл түсэбһөө үлүү 4 мянган тонно үрэһэн бэлдээтэй. Тэрэнээ худалдаанда гаргажа болохо. Хэрбэеэ энэ үрэһэнэй нэгэ килограммыень 400 доллароор худалдажа шадабал, 1 сая 600 мянган доллар ашаг олохо аргатай байнабди. Монгол Улас руу худалдахаар байна. Һүүлэй табан жэл соо Тарбагатайн аймагта эгээл ехэ үрэһэ бэлдэнэ. Энэ жэл 7 165 тонно бэлдээ, хоёрдохи һуурида – Бэшүүрэй аймаг, тэндэ 6 360 тонно үрэһэ нөөсэлөө. Мухар-Шэбэрэй аймаг 5 300 тонно үрэһэтэй байна, – гэһэн тоо баримтануудые Намжил Бадмаевич хэлэжэ үгөө юм.

 Һүүлэй жэлнүүдтэ таряанай ажалда ямар асуудал гаранаб гэхэдэ, селекциин ажал огто зогсошонхой байна. Арбан жэл соо таряанай нэгэшье шэнэ сорт гаргагдаагүй. Мүнөө байһан “Бурятская Остистая”, “Байкальская” сортын шэниисэ арбаад, арба гаран жэлэй саана бии болгогдоһон, ган гасуурта шэрхи. Эндэхи сагай уларилда тааруулһан эдэ сортнуудаараа байһаарбди. Харин Эрхүү, Тюмень хотонуудта таряанай шэнэ сортнуудые яһала олоор гаргана. Тэдэнэй шанар, ургасань ехэ һайн байна. Манай Буряад Уласай ажахынууд хари газарһаа шэнэ сортнуудые ехэ үнэтэйгөөр абаха баатай болоно, тэрэнээ энэ газартаа тааруулжа зобоно, сагаа алдана.

Үрэжэлтэй хүрьһэн – баян ургасын үндэһэн

Суглаан дээрэ “Бурятская” ГСАС гэһэн гүрэнэй эмхи зургаанай захирал Галина Савченко газарай хүрьһэ һайжаруулха талаар элидхэл дурадхаа. Газар таряаланайнгаа хүрьһэ һайжаруулхын тула нэн түрүүн севооборот зүб хэхэ хэрэгтэй. Паар бодхоохо, полиёо амаруулха хэрэгтэй бшуу. Үтэгжүүлгэ оруулха баһа хэрэгтэй. Манай хуушанай агрономууд энэ ажалаа хуу һайн мэдэдэг. Харин мүнөө шэнэ фермернүүдэй, таряашадай, зарим ажахынуудай газарайнгаа хүрьһэ хамгаалха, һайжаруулха тухай мэдэсэнь, туршалгань тон бага байна. Жэшээнь, үнгэрэгшэ жэл яһала һайн ургаса абтаа. Газарай хүрьһэн шииг нойтотой байгаа. Гэхэдээ һайн ургасань газарайнгаа хүрьһэнэй шэмэ шүүһыень ехэ хэмжээгээр һорожо абаха жама ёһотой. Ехэ ургаса абаһанай удаа полиёо һайн амаруулха, минеральна, органическа үтэгжүүлгэ оруулха хэмжүүрынь ехэ болгохо жэшээтэй юм. Ургамал ургуулха гээшэ олон талатай ажал. Ургаса сагай уларилһаа ехэ дулдыдадаг. Гэхэдээ һайн ургаса сагай уларилһаа бэшэ, харин хүнһөө дулдыдаха. Ажалдаа хананхатайгаар, ехэ хүсэ оруулжа, техникэ технологи зүб мүрөөр хэрэглэжэ шадаһан хүн хэзээдэшье амжалта туйлахань дамжаггүй.