Үнэ сэн ехэтэй үлтэнэг

“Эдэ ургамалнууд тоһолиг мүртөө ехэ ашаг олзотой. Тиимэһээ Буряад Уласта таридаг болохо хэрэгтэй. Тарижа һурахын түлөө бидэ мүнөө булта һанал бодолоо хэлсэе” – гээд, хүдөө ажахын сайд энэ суглаагаа эхилһэн байна.

Үрэһэн соонь – тоһон

Ород гүрэндэ I-дүгээр Пётр хаанай үедэ үлтэнэг ургуулгада анхарал хандуулагдаһан байгаа. Үлтэнэгөөр 40 мянган түрэлэй продукци бүтээжэ болодог. Мүнөө сагта бүхы дэлхэй дээрэ үлтэнэгэй үйлэдбэри эрид хүгжэлтэ абажа байгаа юм байна. Хитад, Канада, Германи, США, Франци – эдэнэр эгээл ехээр таридаг гүрэнүүд болонхой. Дэлхэйн заха зээли дээрэ үлтэнэгэй сэн хүбэнһөө хоёр дахин үнэтэй болоо. Таряанһаашье хэдэн дахин үнэтэй. Үлтэнэг гэхэ гү, али олоһон утаһан болон бүд жэлһээ жэлдэ үйлэдбэринүүдтэ ехээр хэрэглэгдэдэг болоно. 2019 оной мэдээгээр, Канада 40 мянган гектар үлтэнэгэй таряалантай, Хитад Уласта 66 мянган гектарта тарижа байна. Хуряажа абаһан ногооной хахадынь шахуу волокно болодог. Тэрэ волокногоорнь утаһа ээрэнэ. Ород гүрэндэ үлтэнэг ургуулга 1960 ондо эрид хоригдоһон түүхэтэй. Юундэ хоригдооб гэбэл, энээнһээ наркотик гэхэ гү, али хара тамхи гаргажа эхилээ бшуу даа. Манай Буряад орондо үлтэнэг хаа хаанагүй ургадаг. Табяад жэл соо энээниие үндэһөөрнь үгы хэхэ гээд ехэхэн оролдолго хэгдэһэн. Хэды ехэ хоро хаягдааб, газар хахалагдаа һэндээгдээб, энэ ажалнуудта хэды ехэ мүнгэн гаргашалагдааб даа, теэд үлтэнэгэй эшэ үгы болохо юм бэшэ. Аймшагтай бүхэ үндэһэтэй, олиггүй шэрхи ургамал.

2020 оной февраль соо Ородой Холбоото Уласай Засагай газар үлтэнэг ургуулдаг болохые гүрэн соогоо зүбшөөбэ гээшэ. Үлтэнэг 30-аад сортын байдаг, тэдэнэй техническэ сортын үлтэнэгүүд хорогүй гэхэ гү, али наркотигой бодосогүй юм. Техническэ үлтэнэгһөө манай мэдэхэ хара тамхин гарахагүй гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. 2020 онһоо Буряад Уласта үлтэнэг ургуулжа эхилбэ. Түнхэнэй аймагай Жэмһэг нютагта, Яруунын – Домнодо, Ивалгын – Гүрэльбэдэ түрүүшынхиеэ таряад үзэбэ. Туршалта хэхэдээ, “Гляна” ба “Надежда” гэһэн хоёр ондоо сортнууд таригдаһан байна. Яруунада нэгэ гектарһаа 94 центнер ургаса абтаа. Харин Ивалгын аймагта Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академиин мэдэлэй газар дээрэ 0,2 гектар газарта үлтэнэг тарижа, Яруунаһаа гурба дахин ехэ ургаса хуряажа шадаба. 2021 ондо манай эндэ туршалта дахин хэгдэһэн байна. Түнхэнэй аймагта фермер Тамир Шагдаров 100 гектар газарта үлтэнэгэй үрэһэ хаяад, 1 гектар газарһаа 70 центнер ургаса хуряаба. Харин Ивалгада тиихэдэнь 1 гектар газарһаа 600 центнер ургаса абаа. Ивалгада туршалта хэжэ байһан хүдөө ажахын академиин эрдэмтэд болон оюутад ургуулһан үлтэнэгэйнгөө үрэһэ хуряажа шадаагүйнь харамтай байба. Юундэ тиимэ юумэн болооб гэхэдэ, сентябрь соо ургамалынь хюрууда даруулаа, тиихэдэ 4 метр үндэрөөр ургаһан тэрэ ногооной үрэһэ суглуулжа абаха арга мэдэхэгүй байгаа. Түнхэнэй фермерэй тариһан үлтэнэг 1,5 метр үндэртэй байгаа, тэдэнэр нэгэ гектар газарһаа 5 центнер үрэһэ сохижо абаа юм.

 Килограмм тоһон – 1000 түхэригтэ

Буряадай хүдөө ажахын академиин ургамал тарилгын талаар таһагые даагша, хүдөө ажахын эрдэмэй кандидат Оюна Цыбиковагай хэлэһэнэй ёһоор, үлтэнэг ургуулга болбол яһала ашагтай һалбари болохо. Хүдөө ажахын академи энэ талаар шэнжэлэлгэнүүдые ябуулжа эхилээ, элдэб туршалтануудые хэнэ. Энэ жэл БГСХА-гай мэдэлэй хоёр газарта туршалтын аргаар ехэхэн талмай дээрэ үлтэнэг тарихаар түсэблэжэ байна. Үлтэнэг ургуулхадаа, тэрэнэйнгээ шанарта ехэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй. Үлтэнэгэй нэгэ эшэһээ хэды шэнээн волокно гарахаб, тэрэ волокно хэр бүхэ байха ёһотойб, үрэһэнэй тоһолигые баһал мэдэхэ хэрэгтэй юм. Тиимэһээ хүдөө ажахын академи иимэ лабораторно шэнжэлгэнүүдые хэдэг болохын тула баһал ажал ябуулна.

 – Буряад орондо иимэ үндэр ашагтай ургамалнуудые таридаг болохо хэрэгтэй. Үлтэнэгэй тоһон эрилтэ ехэтэй. Түнхэнэй фермер Тамир Шагдаров үлтэнэгэй нэгэ килограмм тоһо 850 түхэригөөр худалдаа. Хүнүүд мүнөө техническэ үлтэнэг тариха дуратай болонхой һэр-мэр гэлдэнэ. Энэ жэл Тарбагатайда 1000 гектар газарта тариха дуратай хүнүүдшье бии. Харин бидэ энэ ургамал тухай олон юумэ мэдэхэгүйл байнабди. Ямар болзорто тарихаб, хэр гүнзэгыгээр газар хахалжа, үрэһыень хэр доро хаяхаб, хэды шэнээн үтэгжүүлгэ оруулхаб, али нютагта ехээр тарихаб, газарай ямар хүрьһэн соо һайнаар ургахаб, үрэһэниинь эдеэшээ гэжэ яажа мэдэхэб гэхэ мэтын асуудалнууд гарана. Тиимэһээ эрдэмтэд энэ асуудалда дүүрэн харюу үгэхэ ёһотой болоно. Таряашад, ногоошодто бүхы зүбшэл заабари гаргажа үгэхэ манай яаманай зорилго болоно, – гэжэ хүдөө ажахын сайд Галсан Дареев хэлээ.

 Тарбагатайн аймагта ехэ таряалан газар үмсэлжэ абаһан хүнүүд үлтэнэг тариха бэлдэлгын ажал ябуулна. Тэдэ үлтэнэгэй тоһо шахажа абаад, 1 килограмм тоһыень 1000 түхэригөөр тушааха газартай болонхой байна. Худалдан абагшадынь захил хэнхэй, мүнгэ хүрэнгэшье оруулхаар бэлэн. Тиимэһээ тэдэнэр ехэ зоригтой түсэбүүдые урдаа табина. Тиихэдэ Түнхэнэй аймагай фермер Тамир Шагдаров таряалангаа үргэн болгохо зорилгоор Зэдын аймагта 1000 гектар газар абана. Хурамхаанай аймагай фермер Баир Батуев баһал энэ ургамал шэнжэлжэ эхилэнхэй. Тэрэ ямар юумэнһээ болгоомжолноб гэхэдэ, хэрбэеэ үлтэнэг ургуулжа байгаад, ямар нэгэ техникэ технологииень алдаа гээшэ һаа, тэрэнь наркотигой бодостой болошожо магадгүй. Хэрбэеэ наркоконтроль гэжэ албан зургаан тэрэ ехэ таряалан наркотигой бодостой гэжэ элирүүлээ һаа, бултыень усадхаха баатай болохо. Харин эзэниинь мүрдэлгэдэ орожо магадгүй бшуу. Үлтэнэг үндэр ашагтай байхын хажуугаар ехэ аюул дахуулжа болохо.

 Рапс тарина

Хүдөө ажахын яаманай мэргэжэлтэд үшөө нэгэ шэнэ шэглэлдэ анхаралаа хандуулна. Рапс ба лён тарилга баһал ашагтай, олзотой урамалнууд болоо. Тиимэһээ Буряад Уласта эдэниие баһал ургуулдаг болохын тула түрүүшын алхамууд хэгдэнэ. Буряад орондо 1970 гаран оронуудаар эдэ ургамалнуудые таридаг байгаа. Рапс ехэнхидээ малай тэжээлдэ хэрэгтэй байгаа. Тэрээнһээ тоһыень шахажа гаргаха гэһэн зорилго байгаагүй. Харин мүнөө сагай эрхээр рапсын тоһон баһал үнэ сэндэ хүрэжэ, ургуулхада ашагтай болоо. Тамир Шагдаровай ажахы рапс тарижа эхилэнхэй. Энэниие ургуулхань бэлэн бэшэ, ехэ уһанда дуратай ургамал ха. Суглаанай дүнгөөр дарганар, агрономууд, эрдэмтэд болон фермернүүд бултаараа энэ талаар ажалаа улам эршэдүүлэе гэжэ хэлсээ. Гүрэнэй талаһаа дэмжэлгэ үзүүлхэ тусхай программа хүдэлжэ эхилхэ болоо. Буряад Уласта энэ шэнэ һалбари хүгжэлтэ абажа, таряашад, ногоошоднай ашаг олзоёо нэмэжэл байг лэ даа гэжэ үреэхэ дуран хүрэнэ.