Хэлээ алдангүйгөөр

 Россиин дэбисхэр дээрэ бэе бэеһээ холо ажамидар­жа байбашье, соёл нэгэтэй монгол туургата арадуудбди гэһэн тобшолол тэдэн­тэй уулзаха үедөө хэгдээ.

“Баабай” гээд, буряад арад эгээл хүндэтэй хүнүүдээ нэрлэдэг. Илья Санжиевич, Булат Бастуевич – баабайнарнай байгаа. Халь­маг арадай баабай – Нимя Бадмаевич болоно”, - гээд, Бу­лат Цырендоржиевич хальмаг айлшадай дундаһаа ахамад янзын хүнтэйнь танилсуулба. Тэрэнь нэн түрүүн “Буряад үнэн” газетэ захигшадай тоогоор һонирхобо. “Хальмаг үнн” захигшадай тоо 1 500 хүрэнэ гэжэ дуулгаад, нүхэрөө дур­саба. “Хэн танай нүхэр бэ гэжэ хэлыт, тиихэдэтнай хэм­та гэжэ ойлгохобди” гэһэн мэргэн үгэ һанаанда ороод­хибо.

“Хальмаг үнн” тухай

“15 жэлэй туршада “Хальмаг үнн” толгойлһон Халь­маг Уласай хүндэтэ эрхэтэн Александр Бурхаевич Альдаев нүхэрни юм. Ходо холбоотой байдагбди. Мүнөө 83-тай болонхой. Нэгэ үедэ “Хальмаг үнн” – “Үнн” болоод байгаа. Тиихэдэнь нүхэрни Хальмаг Уласай За­сагай газар ошожо: “Хальмаг үнн” гэжэ нэрыень һөөргэнь бусаагты, тиигээгүй һаа, со­ниной хүтэлбэрилэгшын тушаалһаа намай сүлөөлэгты”, - гэжэ нэхээд, урданайнь нэрэ тэхэрюулжэ шадаһан юм. 3-4 һарын туршада “Үнн” гэһэн нэрэтэйгээр үндэһэн сонимнай хэблэлһээ гаража байгаа даа.

Ставрополь хотодо газе­тээ хэблүүлнэбди. Гэртэм­ни 1961 оной “Хальмаг үнн” бии. Үндэһэн сонинойнгоо дугаар бүхэнииень алдангүй уншадагби. Захил хэлсыт гээд, редакциһаа хонхододогшье”, - гээд, Шерак­теев ахатан хөөрэбэ. Уншагшадайнгаа тала барижа, тэ­дэнээ һонирхуулха шухала гэжэ ойлгуулба. Тиигээд ии­гэжэ онсолбо: “Буряадууд хэлээ алданабди гэнэ. Тиинэгүй. Танай түрэлхи хэлээрээ дуугархада, зосоом аятай байна. Һүүлэй үедэ хальмаг хэлээ һэргээхэ гэһэн һэдэлгэнүүд хэгдэнэ. За­луушуул хальмагаараа дуугархаяа оролдоно – үндэһэн хэлэеэ модно болгоно”.

Үндэһэ нэгэтэйбди!

“Баруун Монголһоо гарбалтайбди. Тэндэхи ойрод монголшуудаараа бэе бэеэ һайн ойлголсодогбди. Гэбэшье Монгол Уласта хал­ха хэлэн – уласай хэлэн тула, тэдэнэй жэнхэни ойрод аянгаараа дуугархань хоморой боложо байна... Үшөө 200 мянга гаран хальмагууд Синьцзянда ажамидар­на. 1771 ондо Джунгари руу­гаа бусаа һэмнай даа.

Хальмаг Уласта байһан бидэл жэнхэни урданай хэ­бээрээ зугаалнабди. Юундэб гэхэдэ, хажуудамнай мон­гол туургатан үгы ха юм. Кав­казцууд болон ород хэлэтэн лэ байна. Астрахань, Ставро­поль, Ростовой можо, Ленин­градай можо мантай зэргэлээд оршоно.

Хара далайн эрье минии гэрһээ 800 модо зайда оршо­дог. Тиишээ ошохоо болин­хойбди. Юундэб гэхэдэ, тэндэ талын нэгэ хальмаг – “сагаан турлааг” шэнги бэеэ мэдэр­дэг. Монголдо, Синьцзянь­да, Буряадта – гэртээ шэнги сэдьхэлээрээ амардагбди”, - гээд, хальмаг айлшад тэмдэглэбэ. Үндэһэ нэгэтэй хадаа үгэнүүднай адли гэжэ тобшо­лол хэнгээ, хальмаг хэлэндэ ямар үзэгүүд ороноб гэжэ һонирхобобди. Ород үзэгүүд дээрэ хальмаг 7 үзэг нэмэг­дэдэг юм байна. Хальмагууд­най тодо бэшэгээ хүгжөөхэ гэжэ оролдоно.

“Сара” (хальм.) – һара, «цара» (хальм.) – сар. Гэрэй эзэн эхэнэрые «баабгай» гээд нэрлэдэгынь гайхалтай. “Баабгай хонходоо”, - халь­магуудай дуулгахадань, бу- ряадууд ойлгожо ядаа юм ха. Бүһэтэйшүүлээ – “залуу”, хүүхэнээ - “куугэн” гэдэг юм байна. Буряадаар удаанаар татажа дуугархада, хэлээшы­етнай ойлгонобди гээд, халь­магууд мэдүүлнэ.

Буряадта хальмагууд ажаһууна. Тэдэн бэе бэедээ туһатайнууд гэжэ Буряа- дай хальмаг Сергей Вла- диславович Манджиев дуул­габа.

Монгол оронһоо нютагаа бусангаа Буряад руу хүрөөд гараха гэжэ шиидээбди гээд, Нимя Бадмаевич дуулгана һэн. Тэндэ Ехэ наадамда бай­гаад, сэдьхэлээ сэлмээгээд, Хальмагаа харайлгаба ха юм даа.