Эмшэ ламын буянта зам

60-аад жэлэй туршада буряад ламын аргалжа эдэгээhэн тоогүй олон зоной дунда СССР гүрэнэй хоёр дахин Герой, лётчик– космонавт Георгий Береговой, Хара далайн флодой адмирал Алексей Калинин ба тэрэнэй туhамаршадынь, Россиин оборонын сайдай орлогшо Владимир Исаков болон бусад элитэ хүнүүд бии.

Эмшэн болохо табисууртай

Чимитдоржи Дугаров 1943 ондо Агын аймагай Шулуутай ню­тагта түрэhэн намтартай. Дунда hургуулиин удаа Агын дасанай Цы­бигмитов Даши ба Шэтэ можын Му­хар-Кунлуй нютагай Гармын Цырен- Базар гэжэ суута эмшэ ламанарай шабинь боложо, сэнтэй һуралсал гараhан юм.

Удаань Улаан-Yдэдэ Россиин Эр­дэмэй академиин Сибириин таhагай түбэд эмнэлгэ шэнжэлэлгын таhагта хүдэлhэн.

1970-1976 онуудта Чимитдоржи Дугаров Монголой Улаан-Баатар хо­тын буддын шажанай университедтэ һуража, амжалтатайгаар түгэсхэһэн юм.

1988-1990 онуудта тэрэ Энэдхэгэй Дхарамсала хотын XIV Далай ламын дасанай дэргэдэхи эмнэлгын ба зур­хайн дээдэ hургуулида hуража, «габ­жа лама» зэргэтэйгээр түгэсхэhэн.

Саашадаа Чимитдоржи Дугаров 15 жэлэй туршада Ивалгын дасанда, Москва хотын Бүхэроссиин заншалта бэшэ эмнэлгын түбтэ амжалтатайга­ар хүдэлhэн намтартай.

Олимпиадада хабаадаһан

1980 ондо Чимитдоржи Дугаров Москвагай Олимпиадада хабаадаhан золтой заяатай. Уласхоорондын Олимпиин комитедэй шиидхэбэреэр, Олимпиадын тосхон дотор заабол дэлхэйн ехэ шажан бүхэниие түлөөлhэн мүргэлэй гэрнүүд байха ёhотой байгаа. Тэдэнэй тоодо буддын шажан оролсожо, түлөөлэгшэдөөр Буряад Уласhаа Жамьян Шагдаров Чимитдоржи Дугаров хоёр ламанар уригдаhан байгаа.

- Олимпиадын тосхондо 37 үдэрэй туршада hуухадаа, тусхай ондоо хэ­рэг үйлэнүүдые бүтээгээгүй hэмди, - гэжэ Чимитдоржи ламхай хөөрэнэ. - Тамиршад ехэ hүзэгтэй зон, уншал­га бүтээлнүүдые захидаг hааб даа. Олимпиадын үедэ бороо хура орохо ёhогүй гэhэн гол зорилго бидэнэй урда табигдаhан юм. Тэрэ 37 үдэрэй туршада бороо оронгүй, бараг hайн үнгэрөө hэн даа.

СПИД-тэй, радиацитай тэмсэһэн

1990 ондо Улаан-Үдын Түбэд эм­нэлгын түбтэ хүдэлхэ үедөө Чимит­доржи лама Россиин Энхэ Элүүрые сахилгын яаманай тусхай дурадхалаар СПИД үбшэнтэй тэмсэхэ­еэ Хальмагай Элһэтэ (Элиста) хото эльгээгдэһэн юм. Тэрэ үедэ Вол­гоградай нарайнуудай гэртэ 46 нялха үхибүүд тарилгын зүүнһээ СПИД үбшэндэ халдажа, ехэ хүндэ байдал тогтоһон байгаа. Англи­да үйлэдбэрилэгдэдэг «Ритравил» гэhэн эм үхибүүдтэ ехэ туһалаагүй. Харин Чимитдоржи эмшэн үхибүүн бүхэнэй бэе махабадта тааруулһан ондо ондоо эмүүдээр аргалжа, эрхим дүнгүүдые туйлаһан юм. Түхэреэн жэ­лэй туршада Элһэтын эмнэлгын га­зарта хүдэлжэ, ехэнхи үхибүүдэй им­мунитет бодхооһоной ашаар СПИД үбшэнһөө аргалһан. 46 үхибүүдэй хоёрынь наһа бараһан, бэшэниинь энхэ элүүр болоһон.

Cаашадаа 1992 ондо Чимитдор­жи эмшэн Чернобылиин радиаци­да cохюулһан нилээд олон хүндэ үбшэнтэдтэ туһалһан. Эмшэнэй тэмдэглэһээр, радиациин хорото элшэнүүд хүнэй бэеын эгээл һула ху­бииень оложо нэрбэдэг. Ехэнхидээ бөөрын, эльгэнэй, шуһанай хүндэ үбшэнгүүдые һүжэрөөдэг ха. Зан­шалта эмнэлгын туһалжа шадаагүй ушараар эдэгэхэ тухай ямаршье эти­гэл найдалгүй боложо сүхэрһэн хэды олон хүнүүдые Чимитдоржи лама үхэлэй һабарһаа абарааб даа!

Европодо, Япондо шабинартай

Чимитдоржи Дугаровай олон тоото шабинарынь Россиһаа гадуур хаа-хаанагүй дэлхэйн холын булан­гуудаар - Европо, Япон, Америкэ бо­лон бусад гүрэнүүдээр ажаһуудаг. Тэрэ өөрөө 17 хари гүрэнүүдые ба­раалхажа, элдэб янзын уласхоорон­дын эрдэмэй суглаа хуралдаануудта хабаадаһан. Тэрээнһээ гадуур танил таланарайнгаа хубиин урилгаар үргэлжэ хари гүрэнүүдээр айлшал­даг заншалтай.

Европодо Чимитдоржи лама хүүгэдтэй болодоггүй эхэнэрнүүдтэ эр­химээр туһалха аргатай эмшэн гээд мэдээжэ болоһон. Ганса Швейцари­да «эмшэ ламын нэгэ хэды үхибүүд» түрэһэн, харин Буряад орондо - арба гаран хүүгэд мүндэлhэн юм.

Зун бүри хари гүрэнүүдhээ Чи­митдоржи ламын шабинарынь ерэ­жэ, хоёр hарын туршада Байгалай эрьеын, Түнхэнэй ба Ахын аймагуу­дай дэбисхэрнүүдээр эм домтой ур­гамалнуудые суглуулдаг. «Эмшэдтэй хамта «стволовые клетки» гэhэн сэ­дэбээр шэнжэлэлгэнүүдые ябуулжа байhан залуу эрдэмтэд ерэдэг. «Тэдэ­нэр булта Буряад орондомнай дур­ланхай юм», - гэжэ Чимитдоржи лама онсо тэмдэглэнэ.

Бурхандаа зальбаржа…

Нари үбшэнтэй, бөөрын, зүрхэнэй болон бусад хүндэ үбшэндэ сарагдаhан олон хүнүүдэй hүүлшын найдалынь Чимитдоржи лама боло­дог заяатай.

Уншалга ба тусхай бүтээлнүүд, шуhа ханалга, шатаан хайралга, эм залаха гэхэ мэтэ – эмшэ ламын хэ­рэглэдэг гол аргануудынь. Һудаhа барижа, үбшэн органуудые гараараа шэнжэлжэ, нугарhанай тусхай точ­кануудые даража үзөөд, үбшэнтэнэй нюдыень ба хэлыень шэнжэлээд, шээhэнэйнь үнгөөр ба үнэрөөрнь диагнозуудые табидаг гуримтай. Тэдэнь заншалта аргын эмшэдэй эрдэмэй, ухаатай элдэб аппарадуудай табиhан диагнозуудhаа ехээр илгардаггүй юм.

- Зарим үбшэнгүүд тусхай уншал­га бүтээлгүйгөөр яашье эдэгэдэггүй. Заабол үбшэнэй үндэhые - ада бар­шадай хорлолые саража hалгааха хэрэгтэй. Тиибэшье: «Эмшэнhээ эм залажа, үбшэнhөө эдэгэхэ хүсэлтэй хүн бүхэн тарни маанинуудые унша­ха ёhотой. Yгы гэбэл, томо мэшээ- гээршье дүүрэн эм уубал, ехэ туhа болохогүй», - гэжэ урдын нангин но­мууд соо бэшэгдэнхэй юм.

Улаан бухын арhан соо

Түбэд эмнэлгын домто ургамал­нуудые суглуулха хэрэг шанга эрил­тэтэй. Олон ургамалнуудые жэлэй ямар сагта, сүүдхын хэды сагта суглуулха ёhотойб гэхэ мэтэ дүримүүд жэншэдгүй сахигдаха ёhотой.

Ургамалнуудhаа гадуур эндэ элдэб янзын шулуунууд, амита­дай зүйлнүүд, дабhанууд, хоморой үндэhэ сэсэгүүд хэрэглэгдэдэг. Түбэд эмүүдэй олон хэрэгтэй зүйлнүүдынь ганса Энэдхэгтэ, Непал, Шри-Ланка болон бусад холын оронуудаар ур­гадаг. Тэдэниие захижа асаруулха хэ­рэгтэй.

Чимитдоржи лама эм тануудаа «уhанай үхэр», «улаан буха» (буйвол) гэдэг амитанай арhан туламууд соо хадагалдаг юм. Тэдэ туламуудынь лаб 100-гаад жэлтэй гэдэг.

- Би тус туламуудые ямаршье он­доо мэшээгүүдээр hэлгэхэгүйб, - гэжэ эмшэн хэлэнэ.

Иимэ тулам соо эм домууд шана­раа алдангүй, аргагүй hайнаар ха­дагалагдадаг. Урдын сагта түбэд эм­нэлгын эмшэд эмүүдээ хэhэн улаан бухын арhаар оёгдоhон туламуудые эмээлдээ шагтагалаад, холо ойрын нютагуудаар үбшэнтэдые эрьежэ ябадаг байhан түүхэтэй.

Ковидhаа аргалдаг

Чимитдоржи ламын хэлэhээр, үбшэниие hайнаар эдэгээхын тулада, нэн түрүүн, хүн эмшэндэ гүнзэгыгөөр этигэхэ ёhотой. Yшөө эндэ шухала hуури буддын шажанай зурхай эзэл­дэг. Инсульт, инфаркт, саа үбшэн гэхэ мэтэ гэнтэ ямаршье сагта бэшэ, ха­рин hарын, үдэрэй тусхай сагта тохё­олдодог гэжэ эли. Хүн бүхэн зурхай­шанда хандажа, нэгэ, хоёр, гурбан жэл болоод, ямар үбшэнгүүд буужа болохоб гэжэ мэдээд, hэргылэмжын хэмжээнүүдые абаха аргатай. Тиибэл олон аймшагтай үбшэнгүүдые зайсуулжа болохо.

Нэгэтэ Чимитдоржи ламын Санкт- Петербург хотодо байдаг түрэлэйнь хүн коронавирусаар үбшэлөөд, хо­тын үнэтэй сэнтэй, эрхимүүдэй нэ­гэн гэжэ тоологдодог эмнэлгын га­зарта аргалуулhан юм. Уушханиинь 90 % гэмтэлтэй, гурба дахин клини­ческэ үхэл болон алдажа, ехээр мэг­дээ. Ямаршье эмүүд туhалхаяа бо­лёод байхадань, Чимитдоржи лама эмүүдые бэлдэжэ эльгээhэн байгаа. Эмшэдэй: «Та энэ юу уунабта?», - гэжэ асуухада, урдаhаань: «Би буряадби, намда иимэ эм ууха хэрэгтэй», - гэжэ харюусадаг байгаа ха. Уданшьегүй тэрэ хүн гайхамшагтайгаар эдэ- гээд, уушханиинь hайн болоо гэhэн тобшололтой больницаhаа гараhан.