Чингис хаанай «хара сэрэгшэд»

Домогоор, Азиин араду­уд мэлхэйе уhан махаба­дай, хойто зүгые, үбэлые hүлдэлhэн амитан гэжэ тоолодог байhан. Yшөө мэлхэй - хүсэтэй ар­шалагша hахюуhан, «хара сэрэг­шэн» гээд урдын сагhаа шүтэн са­хигдадаг байhан түүхэтэй.

Урдын Хитадай император­нуудай тугууд луу мэлхэй хоё­рой дүрсэнүүдээр шэмэглэгдэдэг байhан. Тус амитад хоорондоо дошхоноор дайлалдаад, хоюулан амиды үлэдэг: луу яhан хуяг соогоо хороhон мэлхэйе яашье бута сохи­жо диилэхэ аргагүй, харин мэлхэй тэнгэреэр ниидэдэг лууда хүрэхэ аргагүй ха юм.

Ута наhанай hүлдэ

Мэлхэй – хүн түрэлтэнэй түүхын хугасааhаа урид, 220 сая жэлнүүдэй саада тээ бии болоhон, дэлхэйн эгээл үндэр наhатай амитадай нэгэн.

Урдын сагhаа мэлхэй – ута наhанай hүлдэ гээд шүтэгдэдэг. Дунда зэргэнь, 100 – 250 жэлдэ ажаhуудаг амитан юм. Дэлхэйн бүхы амитадhаа эгээл удаан – 10 сагhаа үлүү амилангүй байха ар­гатай. Тиихэдэнь бэедэнь ямаршье хохидолтой нүлөө үзүүлэгдэдэггүй. Yшөө мэлхэйнүүд 18 hара хүрэтэр огто ямаршье эдеэ хоолгүйгөөр амидырха аргатай. Урдын аян­шалагшад мэлхэйнүүдые амиды консервын зэргэдэ абаад ябадаг байhан түүхэтэй.

Хадагаар золгодог

Монголнууд Хаара-Хорин хотын шулуун харуулшадые «Галзуу до­шхон мэлхэйнүүд» гээд нэрлэдэг.

Бүхэли томо гранит шулуугаар hиилэhэн шулуун мэлхэйнүүдэй эгээл томонь утаашаа - 280 см, үргэнөөрөө - 125 см, үндэрөөрөө - 105 см.

Аманhаа ёhото мяхаша арья­атадай хурса hоёонуудые бултайлгаhан харуулша мэлхэйнүүд мэнэ-мэнэ дайсадые обёороод, тэ­дээн руу hүрэжэ дарахаа байhан мэтэ hүрөөтэй түхэлтэйнүүд.

Эдэ Хаара-Хорин хотын нангин мэлхэйнүүдтэ бүхы дэлхэйн аянша­лагшад ерэжэ, мүргэдэг гуримтай. Шулуун дүрсэнүүдтэ хүхэ хадагу­удые залаад, тэдэниие гурба да­хин гороолон, hүгэдэжэ мүргэхэдэ, зориhон хэрэгүүд бүтэсэтэй боло­дог, hанаhан юумэн урагшатайгаар хүсэлдэдэг гэдэг.

Түймэрhөө аршалдаг

Могойгоор тойруулан орёогдоhон мэлхэйн дүрсэ – га­зар галабай бии болгогдон мүндэлhэнэй hүлдэ тэмдэг.

- Түби дэлхэй асари томо мэл­хэйн нюрган дээрэ оршодог, - гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан. – Дэлхэйн олбог болодог амита­най нюрганай яhан хуяг дээрэ юртэмсын бодото шэнжын нюуса тэмдэгүүдээр тамгалаатай. «Мэл­хэй – тэнгэри ба дэлхэйе холбоhон нангин hүлдэтэ амитан, юртэм­сын гарбалай эхэ», - гээд, урдын бэшэгүүд соо хэлэгдэhэн.

«Мэлхэй гал залгидаг амитан, тиимэhээ түймэрэй аюулhаа ар­шалдаг», - гэжэ үбгэ эсэгэнэрнай шүтэдэг hэн ха. Урдын Хитадай, Монголой хаануудай ордон бай­шангуудай хушалтануудынь за­абол мэлхэйн дүрсэнүүдээр шэмэ­глэгдэдэг байhан юм.

Үрэжэлгын hүлдэ

Мүн лэ урдын сагhаа дэлхэйн олон арадууд олоор үндэгэлдэг мэлхэйе олон боложо үрэжэлгын, буян хэшэгэй hүлдэ тэмдэг гэжэ то­олодог.

«Аалихан ябажа, холые гаталха» гэhэн арадай үгэ хүнэй мэлхэйдэл аалин хүдэлөөниие бэшэ, харин яаралгүй, түбшэн тэнюун ба ухаатай сэсэн бодолготой абари зангай шу­халые тэмдэглэнэ.

Мэлхэй газар дээрэшье ба уhан соошье адли зэргэ ядамаргүй тэн­жэн үдэхэ аргатай. Тэрэнь ямаршье оршон байдалда аргаа оложо таа­раад байхые hүлдэлнэ.

Yшөө мэлхэй - айхабтар тэсэмгэй, тодорхой зорилготой, хүсэhэндөө заабол хүрэдэг, ажалша бүхэриг амитан. Аалихан мүлхиhөөр амжал­та туйладаг амитан гээд эртэ урда сагhаа солоёо дуудуулдаг.

Мэлхэйе эгээл бошхо аалин ба ямаршье хорогүй амитан гэжэ олон хүн hанадаг. Yнэн дээрээ тиимэ бэшэ. Мэлхэй уhан соо яhала хурда­наар – часай 30 км хүрэтэр түргөөр тамарха аргатай. Харин газар дээ­рэхи ябадалынь сагай уларилhаа дулдыдадаг – агаарай дулаанда хүдэлөөниинь түргэдэдэг гэжэ эли.

Далайда мэлхэйн тамарагшад­та добтолжо, хурса hоёогоороо гар хүлэйнь хургануудые таhа хазаhан ушарнууд нэгэтэ бэшэ дай­ралдадаг. Ехээр гэдэhээ үлдэhэн hүрэг мэлхэйнүүд томо амитадые hэнгэргүй барижа эдихэ аргатай гэ­дэг.

«Шулуун мэлхэй»

Байгалай эгээл hонирхолтой ба таабарита газарнуудай нэгэн – «Шу­луун мэлхэй» гэhэн хабсагай юм. Баргажанай трактhаа нэгэ-хэды арбаад метрэй зайда, Турка ба Го­рячинск hууринуудай дундахи дэ­бисхэрэй байгаалиин булан ёhото Үльгэрэй орон hануулдаг. Тэндэ «Хэрхирhэн арсалан», «Динозавр», «Алгана загаhан» гэжэ гайхамшаг­та хабсагайнуудай дундахи эгээл үндэр томонь «Шулуун мэлхэй» юм.

Домогоор урдын сагта Байгал да­лайн гүнзэгыдэ асари томо мэлхэй ажаhуудаг байгаа. Тэрэ эб найрам­далай, энэрхы сэдьхэлэй hүлдөөр үбгэн буурал Байгал баабайн ор­шон шадархи нютагуудта зол жар­гал, буян хэшэг далгалан уряалдаг байhан түүхэтэй.

Yшөө мэлхэй Байгалые аршалаг­ша сахюусан - дун сагаан субад эр­дэни шулууе гамтайгаар хадагалдаг байгаа. Нэгэтэ хара бөө тэрэ субад эрдэнииень буляажа абаха hэдэлгэ хэhэн. Мэлхэй тэрэ шулуугаа Байга­лай оёорто булажа нюугаад, хажуу­дань харууhалжа үлэбэ ха. Хара бөө тэрэниие олоод добтолжо, ехэ тэм­сэл болоhон юм. Мэлхэй зүрхэндэнь сорьёлhон эрэлхэг зоригой, энэрхы дурлалай гал дүлэтэ хүсөөр дайса­ниие дараhан баяртай.

Ангар мүрэнэй дүрсэ олоод, далайhаа урдажа гарахадань, хара бөө тэрэниие Байгалай басаган гэжэ hанаад, хулуухаа hэдэбэ ха. Энэ үедэ мэлхэй hэлмээрээ хад­хажа, дайсанаа сараhан гэдэг. Дарагдаhан бөө мэлхэйдэ муу хор­лолой хара субад шулуу заяагаад унаhан байгаа ха. Тэрэ хара субадые бута сохиhон амитан хэтэ мүнхэдөө шулуун түхэлтэйгөөр загсаха гэжэ мэлхэй hайн мэдэхэ hэн. Тиимэ заяанhаа бусад амитадые аршал­хын тулада, эрэлхэг зоригтой мэл­хэй өөрөө хара шулууе низа бутар­гаха гэжэ шиидэбэ.

Байгалай уhанда шунгажа, тэ­рээндэ бэшэ ямаршье дайсанай талаhаа аюулгүй гэжэ ойлгоод, хара субад шулууе тэhэ-биза дараhан домогтой. Тиигээд өөрөө шулуун дүрсэтэй боложо, Байгалай эрье­ын уhан соо харуулшанаар үлэhэн. Жэлэй нэгэ дахин, хабарай дүүрэн hарын hүни, шулуун мэлхэй ами­дырдаг гэhэн үгэтэй. Тиигээд Yүрэй солбон мүшэнэй огторгойдо залар­хада, hөөргөө шулуун түхэлдөө оро­дог ха.

Шулуун мэлхэйн нюрганай яhан бүреэ хуягhаань мүнхэ наhанай hүлдөөр хуhан модон ургажа, олон жэлнүүдэй туршада байгаалиин гайхамшагта үзэгдэлөөр, зоной нангин шүтөөнэй этигэл найдалаар hалбараа. Теэд хоёр жэлэй саада тээ үльгэртэ хуhан модые мэдэгдээгүй хоротон сабшажа хаяhан юм. Бу­ряад ороной улад зон ехэ гэмшэл муудалаа үзүүлжэ, шаналалай, зэбүүрхэлэй үгэнүүд олониитын зүгhөө зэдэлhэн байна. Уданшьегүй тэрэл хабартаа, Байгалай шулуун мэлхэйн нюрганда шэнээр залу­ухан хуhан таригдажа, бүгэдэ зон баярлаhан юм.

Гэрэй hахюуhан

Дэлхэйн олон арадууд мүнөөшье мэлхэйн дүрсые ута наhанай, амжалта илалтын, ба­ялигай болон бусад hахюуhан болгожо шүтэдэг заншалтай. Гэртээ амиды мэлхэй худалдажа абаад, зүбөөр ажаллаад байхада, мүн лэ hайн гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Али гэбэл, мэлхэйн дүрсэтэй зу­раг, зүүдхэл шэмэглэл, урлаhан дүрсэнь гэхэ мэтэ – булта hайн нүлөөтэй. Гэртээ ба ажалайнгаа шэрээ дээрэ багашаг мэлхэй та­бяад байбал, ажал хэрэг урагша­тай болодог. Гансал паар юумэ, жэшээнь, мэлхэйн дүрсэтэй шэ­хэнэй hиихэнүүдые зүүжэ, гэртээ паар мэлхэйнүүдэй дүрсэнүүдые, зурагуудые байлгахань хорюул­тай.

Нефрит, агат, аквамарин, то­паз, молор гэжэ шулуунууда­ар урлагдаhан ба алта мүнгөөр хүреэлэгдэhэн мэлхэйн дүрсэнүүд тусхай хүсэтэй hахюуhан болодог гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Мүн лэ өөрын гараар модоор, шабараар, шулуу­гаар гэхэ мэтэ байгаалиин бодото зүйлнүүдээр урлаhан мэлхэйнүүд мүн лэ баяр жаргал бэлэглэхэ ар­гатай.

Мэлхэйн дүрсые гэрэйнгээ хойто талада байлгаха хэрэгтэй. Харин зурагыень ара нюргандаа үлгөөд байхада, эрхимээр аршал­даг. Гэр бүлэдөө амгалан тайба­ниие хүсэбэл, дээрэ дээрэhээнь табигдаhан гурбан мэлхэйн дүрсэнүүдые зүүн зүгэй булан­да байлгагты. Эд зөөри, баялиг хүсэбэл – зүүн-урдахи буланда алталмал шара үнгэтэй гү, али гэ­бэл, модоор дархалhан мэлхэйн дүрсэ табидаг. Засаг түлөөлэгшэ ноёдой аршалалта доро ябахын тулада дээрэ дээрэнь табигдаhан зургаан мэлхэйнүүдэй дүрсые ба­руун-хойто буланда байлгадаг гу­римтай.

Мэлхэй үнэн сэхэ, арюун са­гаан hанаа бодолтой, хүсэл зо­ригтой хүнүүдтэ туhалдаг. Хорото бодолтой, хулгай, мэхын хэрэгтэ огто туhагүй.