Угай дархан

Хараагай уһан тээрмэ анха түрүүн байгуулагшадай нэгэн Захарай Бошогто тухай дурсамжа

Түүхэ, намтарыень үгүүлжэ байһан хүн минии үбгэн аба – үбгэн баабай юм. Би угаараа ганса үхин Бадма-Хандын болобошье, үбгэ эсэгээрээ обог абажа, Бошог­тын Дэнсэма гэжэ нэрлэгдэжэ, үбгэ эсэгэеэ абамни гэжэ дуудажа үдэһэн хүнби. Минии Бошогто аба хори буря­ад хүн, Хараагай уһан тээрмэ бариһан, байгуулһан хүнүүдэй нэгэн болоно.

УҺАН ТЭЭРМЭ БАРИҺАН

Хоёр ород, хэдэн монгол ажалшадтай хамта уһан тээрмэ бодхооһон. Лубсан-Гомбо гэдэг ажалшан – абымнай шаби байһан. Абамнай хара түмэршэ дархан хадаа хара түмэрые хара түмэрөөрнь гагнадаг жэн хара түмэрэй дархан һэн. Хара түмэр һиилүүлжэ байгаад, дабтан гагнадаг дархашуул ехэ хоморой бэлэй. Уһан тээрмэ бариха ажал 1925 онһоо эхилжэ, 1935 оной үеэр дууһаһан юм.

Бошогто аба Буряадай Мухар- Шэбэрэй аймагай Түгнын талада түрэһэн, юһэн үхибүүдэй ууганиинь байһан. Ленин багшын уряалаар 1921 оной Хубисхалай һүүлдэ Хяагтаар дамжажа, Монгол орондо орожо ерэһэн. Уһан тээрмэ бариха ажалда ерэхынгээ урда Юрөөгэй модоной заводто дарха хээ.

Абамнай 1937 ондо хэлмэгдээд (репрессидэ ороо) хардуулан, хамалган хашалганда орожо, Хараа лагерьта хоригдожо, һүүлдэнь сагааруулан табигдахадаа, Аюрай Бошогто гэдэг нэрэеэ Захарай Бошогто болгон һэлгэһэн юм.

Хожомоо уһан тээрмын хаяанай боложо һандаргагдаһан үлэгдэлнүүдые хараад, хамаг түмэрыень гагнан бодхооһон тээрмэеэ халаглан харамсан гунигладаг байгаа. Абымнай хэжэ бүтээһэн ажалыень орон нютаг, байгуулалга хамта олон (коллектив) үнэлэн, хэдэн удаа түрын одондо зууршалхадань, эсэргүү хэрэгээр шорон түрмэдэ һууһан гээд, шагнал үгэдэггүй байһан. Буряадһаа аха дүүнэрэй урилга ерэхэдэнь, мүн баһа шорон түрмэдэ һууһан гээд, ябуулдаггүй байһан юм.

Нютагаа бусаха үйлэгүй байжа, 85 наһандаа Хараадаа өөдэ болоһон, бурханай болоһон, хариһан юм даа.

АЖАЛША АБЫНГАА БУЯНГААР

Минии мэдэхын 1960-аад онуудаар абамнай дандаа хододоо тахатай (хас) паар морёор ябадаг хүн байгаа. Абамнай деревниин ородуудай моридуудые тахалжа үгэдэг һэн. Мүн лэ ябууд ходоог тэргэ, шарга заһуулха – миинтээр хүүлэхэ.

Сэлэнгэ аймагай хара түмэрэй ганса буряад дархан байһан. Холын Юрөөгэй Корнаковын буряадууд хүрэтэр ерэжэ, морёо тахалуулаад, тэрэ шаргаа заһуулаад бусадаг байһан. Ородууд дүрбэн дугытай тэргээрээ спиртһээ шаара абаха гээд ерэхэдээшье, манай газаа ерэжэ, «Бошогтоо» гээд дуудадаг байгаа. Тиигээд лэ морёо тахалуулаад бусахадаа, шаараа ашаад ябадаг һэн.

Тэрэ үедэ манайхин 100 гаран гахай, томо томск үүлтэрэй моритой айл байгаа. Улаан-Баатарай 32-ой намагай хавьд (в окрестности) хажуугаар хитад айлнууд байгаа. Абамнай тэдээндэ гахайн мяха нэгэ килограммынь 10 түхэригөөр худалдадаг байгаа. Намар болоходо, хитадууд гахайн мүнгэн гээд лэ, абадамнай мүнгэ асаржа үгэдэг һэн. Бороогой алтанай германууд баһа һарын 2 удаа гахай абадаг байгаа. Иигэжэл абамнай 1960-аад онуудта наймаанда ороһон, оньһо тааһан ехэл ажалша, абхаажалтай – абьяастай хүн байгаа. Һайн абынгаа буянгаар юумээр дутаагүй, элбэг хангалуун амидаралтай айл байгаабди. Намар болохолоор манайхин Ноён-Уулаһаа халяар түүжэ дараад, үбэлдөө гахайн өөхэтэй эдидэг байгаабди. Мойһо түүгээдшье зөөхэйтэй худхажа эдихэбди.

Хадалангаа (үбһэ сабшаха) абамнай гансаараа хэжэрхидэг байгаа . Тэмээтын - Хотогорто, Булюутын голһоо сааша манай сабшалан байгаа. Дармажаб дарга энэ Бошогтын сабшалан хэхэ газар гээд, данса бэшэжэ үгэһэн. Зарим зон дурагүйсэдэг, обтодог байгаа. Һангай ажахын сабшалан сабшаагүй байхада, Бошогтынхи түрүүлээд, һайн газараар сабшалан хэдэг юм гээд хэлэ ама гаргадаг байгаа. Тиихэдэнь абамнай: «Би Хараагай ажахы анха түрүүн үүсхэжэ, уһан тээрмэ, спирт үйлэдбэриин байшан барилсажа, энэ һангай ажахын түлгын шулууе табилсаһан хүн шуу», - гэдэг байгаа.

ТҮГНӨӨ ҺАНААД...

Бошогто абамнай Буряад Уласай Мухар-Шэбэрэй аймагай Олон-Шэбэр гэдэг газарай Түгнын тала гэжэ алдартай үргэн уудам талада түрэһэн юм.

Түгнын талада таряа будааниинь бурьяжа, бутаржа байдаг арьбин газар болоод, мүнөө хүрэтэрөө ажахынууд ажаллажа, Буряад ороноо талха таряагаар, мяхаар хангажа байна. Хужартай талатай тула мяханиинь һайн шанартай, амтатай юм. Шэнэхээнэй буряадууд хүрэтэр Түгнын талада ерэжэ, мал барижа, айраг эһээн амидаржа байна. Эшэгы гэрээ баринхай, яг лэ монголшууд шэнги амидаржа байхыень абынгаа түрэһэн газар Түгнын тала ошожо, үзэн ябажа байхадаа хараһанби. Түгнын буряадууд ехэ ууртай дошхон, ажалша, бардам, нюдэндөө галтай хүнүүд байгаа юм бэлэй. Түгнын талаар ябажа байхадаа, абынгаа наһанай хүсэлэйнь нэгэхэн хэһэгые багашье байг бэелүүлһэн болобоб гэжэ бодон, хамараа шархижа байгаа.

1890 ондо абымнай түрэһэн аба Захар нютагтаа дэлгүүртэй, нилээд баян хүн байгаа. Абымнай 9 наһатай байхаһаань эхилжэ, түмэр дабтуулан, дарханай ухаанһаа заажа, һургажа эхилһэн байна. Абамнай 17 наһатай байхадаа, Петровскын заводто еврейнүүдтэй хаарта наадаад, шүүжэ абаһан морёо хүтэлөөд ерэхэдэнь, абань: «Еврейнүүдэй морин хэрэггүй», - гээд, һула табижархидаг заншалтай байһан.

Буряадууд 1910-аад онуудһаа һургуулинуудта һуража, ород хэлэтэй боложо эхилһэн. Абамнай анхан нютагһаа гарахадаа, Түгнын тала ябажа барагдахагүй, дэлгэр уужам байһан тулань, түрэһэн нютагни ямар уудам юм бэ гэжэ бодожо байһанаа дурдан, нютагаа бусаха, ошохо эрхэ боломжогүй, гансаханшье удаа эрьен ошожо шадахагүйдөө сүхэрэн гуниглажа, хаа-яа халамгайрхадаа:

«Нариихан Түгнэм намайгаа

Нараараа татаад абаашаарай.

Сэлгеэн Түгнэм намайгаа

Сэсэгээрээ татаад абаашаарай»,

- гэжэ уйлан дуулажа һуухыень би оло дахин хараһанаа, мүнөө дурсахадаа, абынгаа яажа зобожо, зүрхэеэ хайлуулан ябаһыень тухайлдаг, ехэ хайрладагби.

Арадай эмшэн

Шара голой гудамжын нүгөө талада Ждановай гудамжада шүдэ аргалдаг эмээ эхэнэр амидардаг, ажаһуудаг һэн. Минии багадаа ехээр шүдөө үбдэдэг байхадам, абамни намайгаа дахуулаад, тэрэ хүгшөөдэ ошоходомнай, Маша хүгшөө саашаа хараад, шэрээ дээрээ талха дабһалаад, дээрэһээнь хоёр хутага үзүүрлэн баряад, дээшэ доошонь хурдан түргөөр хүдэлгэжэ: «Дэнсэма, Дэнсэма», - гэжэ дабтан үгүүлэжэ, шэбшэжэ эхилхэдэнь, шүдэнэймни үбшэн үнэхөөрөөшье намдадаг бэлэй. Тиигээд дабһатай талха саарһанда боожо үгөөд, эдеэлхынгээ урда тээ 3-4 хоног шүдэндээ зуухадамни, бүри үбдэхэеэ болидог һэн. Мүнөө бодоходомни, арадай эмнэлгын хажуугаар, баһа ехэ убдис шэнгээһэн хүн байгаал даа.

Һама сахюусантай һэн

Хого хонхорто, Халанхай хаяада буряад айлнууд олон байһан. Тэдэ­нэр абымнай Агуу аба, үгышье һаа, Баабай гээд хүндэлдэг, гар хүнгэнтэй гээд, адуугаа заһуулха, малаа эмнүүлхэ, архи, хадаг бэлэгтэй ерээд, адуугаа заһуулаад ошодог һэн.

Абын кузница гэхэ гү, али дар­ханай үрөөндэ эхэнэр орожо болохогүй гуримтай байһан юм. Манайхин шанга дархан сахюусан­тай байһан юм. Абымнай сахюусан хододоо хамгаалжа ябадаг. Минии юумэн холо ябахагүй гэдэг бай­гаа. Үнэхөөрөөл малыемнай шоно эдидэггүй, абадаггүй һэн. Шоно но­хойдо огтоолгоһон байгаа һаа, адуу малнай хотондоо гүйлдөөд ерэдэг байһан юм.

Абамнай шэрэм булад түмэрые улайлгаад гагнадаг һэн. Заримдаа халамгай байхадаа:

«Шэрэмхэн булад тахыешни

Шэнхинэсэ хатаруулха морин байха.

Сээжын угай гунигые

Сэнгүүлэн жаргуулха нүхэр бай­ха», - гэжэ дуулаха.

Өөрөө баһа зорюута зохёогоод:

Хабтагайхан Хараагайнгаа талаар

Хатаруулан тэгүүлхэ морин биил даа.

Харахан алаг зүрхыемни

Хайрлажа жаргуулха хамниган биил даа, – гээд лэ хүгшэн эжы тухай саашань залгуулан дууладаг байгаа.

Абамнай Юрөөгэй Юһэтын аршаанда замшанаар ябадаг байһан. Аршаанай хажууда бурханай жаахан 1-2 бунхан байшан бариһан юм. Мүнөө тэдэниинь үлөө юм гү – мэдэнэгүйб. Тэрэ жэлдэ эжымнай бэе ехээр үбдөөд, Юһэтын аршаанда 3 жэл ябаад эдэгэһэн юм. Тиихэдэнь абамнай баярлаад, өөрынгөө шүтөөн Һама сахюусанаа аршаанда үргэжэ тахяад, бусажа ябахадань, Юрөөгэй гол ехээр үерлэһэн байба. Суг ябаһан хүнүүдынь гол гаталан гаража ерэхэдэнь, абамнай харагдахагүй үгы болоһон аад, тэрэ дороо эрье руу шэдэгдээд, 3 хабһа хабиргань хухарһан болобошье, амиды мэндэ үлэбэ. Тиигээд абамнай сахюусамнай намайе орхибо гээд, хилэгэнэн сухалдаһан, дураа гутаһан болобошье, амииемни абараа гээд, дахан һөөргөө Һама сахюусанаа гэртээ тахидаг болоһон юм. Анхандаа Һама сахюусаниие тахиха болоһон ушарынь гэхэдэ, абымнай Юрөөгэй модоной үйлэдбэридэ ажаллажа байхадань, хүлынь ехэ хабдажа үбдөө һэн. Тиимэһээ нютагайнгаа ехэ һайн ламада үзүүлхэдэнь: «Шинии түрэһэн нютаг ехэ дошхон сахюусантай, тэрэ сахюусан нютагһаашни шамайе дуудаад байна, тэрэ сахюусанаа тахижа ябабалшни, шамда ехэл эбигээлтэй юм байна», - гэхэдэнь, абамнай уг удамайнгаа Һама сахюусаниие тахидаг болоһон юм. Сахюусанаа тахяад лэ, үглөөдэрынь хабдарынь буужа, хүлынь эдэгэһэн юм. Утын Түгнын адагай хори буряадуудай анха түрүүшын дасан Һама сахюусантай юм.

Хараа лагерьта

Абын Хараа лагерьта хаагдажа, ажал хэжэ байхадань, уһан тээрмэ хамта барилсаһан Ельцев тааран уулзаад, 7 хоногой удаа табигдан һуларуулагдахадань, маша ехээр ба­ярлажа ябаһан юм гэжэ хэлсэдэг һэн.

1937 ондо хамалган хашалганай эхилхэдэ, Юрөөгэй буряадуудай эд зөөри, бараа хүрэнгыень хуряа­жа абаһан. Шара Санжаа гэдэг хүн абымнай түриибшыень буляажа аба­ад, доторхи мүнгөөрнь хамта ябаһан зоноо хооллуулһан. Тэрэ түриибшын дотор абымнай Монголдо хүдэлжэ, Ленинэй урилгатай гарай үзэгтэй бэшэгынь байһан. «Тэрэ бэшэгээ ДЯЯ-нынхинда үзүүлһэн болболни, намайе Ленинэй урилга-уряалаар Монгол орондо ажаллажа байһан зоной нэгэн гэдэгые баталжа, түрмэ шорондо һуулгахагүй байгаа», - гэжэ хэлэдэг байгаа. Түрмэдэ ороогүй болбол би иигэжэ түрэһэн нютагта­ашье ошожо шадахагүй, сэдьхэлэй шаналгатай амидархагүй байһан юм. Тэрэ Шара Санжаа гэдэг хүн Сэ­лэнгын буряадуудые хамажа хашажа ябаһан балмад, түрмын хүн байһан болоод, хожомынь Шаамартада ами­даржа байгаад, гараа буудуулаад, һүүлдэнь Алтан Булагта байгаад, наһа бараһан гэжэ абамнай дотороо бүтүү һурагшалжа, ажаглажа байһан ха.

Би тэрэ Шара Санжаатай нэгэ да­хин уулзаһанби. Минии һанахада, абымни тэрэ Ленинэй уряал бэ­шэг үймөөнэй үедэ үрэгдэн хаяг­даа юм ааб даа. «Би тэрэ бэшэгыень алдаһандаа ехэ харамсажа ябадаг. Залуу наһанайнгаа хүсэл зоригоор, Ленинэй уряалаар Монгол орондо ерэһэн намда тэрэ бэшэг ехэ үнэтэй, хайрлажа ябадаг зүйлни байһан юм», - гэжэ хэлэдэг һэн. Тэрэ Шара Санжаагай үхибүүд нэгэ бага тии­мэхэн ябадаг гэжэ Юрөөгэй буряа­дууд мүнөөшье хөөрэлдэдэг. Тэрэ хатуу бэрхэ жэлнүүдэй дурсамжа, үншэрэлгэ, хахасалга буряад айлну­удай амидаралда арилгашагүй мүр сараа үлөөжэ, мүнөөшье буряад зо­ной зүрхэ сэдьхэлые шэмшэрүүлһээр байна даа. Сэлэнгын 200-аад буряад айлнуудай эрэшүүл, бүһэтэйшүүл ха­шалган хамалганда ороод бусаагүй юм. Нэгэ намар ехэ тооһон гаража, ута ногоон машинанууд ерэжэ зог­соод лэ, эрэшүүлые ашаад ябаһан гэдэг.

Абамнай Һама сахюусанайнгаа хүсөөр лэ абарагдаһан гэжэ яридаг байгаа. Шорон түрмэдэ һуужа бай­гаад үбдэхэдэнь, хүл дээрэнь Сагаан һахалтай үбгэн һуугаад байдаг һэн. Залуу байхадаа, тиигээдшье бэеэ муудаһан болохолоор айжа гайхахагүйл байгаа.

Хээрэ хүдөөгөөр ябажа байха­дамни, абамни элдэб һонин сайхан ехэ юумэ зугаалдаг байгаа.

Нугаһан тохойһоо саашаа буряад анги, саанань нирба анги байһан гээд, балгааһа харуулдаг байһан. Би жаахан байһан болохолоороо, ямар ушартай газар байһыень асуугаагүй, мүнөө тухайлхадам, хоригдожо байһан шорон түрмэтэйл холбоотой газар байһан ха. Баһа энэ тэрэ уула газар, нютаг уһанай нэрэнүүдые дур­дан хэлэжэ үгэдэг һэн.

«Үдэһэн, түрэһэн нютагаа 

Үндыжэ томо болохолоороо,

Үргэжэ, тэдхэжэ ябаарай,

Мартажа болохогүй!»,  - гэжэ хэлэ­дэг һэн.

«Нютагай зониие гомдохоожо болохогүй, 

Нуурай шубуу үргээжэ болохогүй. 

Номхон дүлгөөн ябаарай», - гэжэ баһа захидаг бэлэй.

Намайе энэ түрэһэн Хараа нютагай түүхэ эхиие мэдэн, газар оронтойгоо холбоотой ябаарай гэһэн эсэгэ эхын холын бо­дол ухаан байгаа юм даа.

ХҮГШЭН ЭЖЫ ТУХАЙГАА

Хүгшэн эжымнай Дуваагын Лхама гэдэг айхабтар ажалша, түни, тэсэбэ­ри һайтай хүн байгаа. Дуваа эсэгэнь Минжын хангайгаар нютагтай, ан- гууша хамниган хүн байһан. Хам­нигад болобол, Оросой дайда­да түрэһэн, ой тайгаар нютагтай, хүбсэгэлынхеэр болбол цаатан – ор­тон, оро сагаа үдхэдэг.

«Минжын Хангай нютагтайб,

Мэндээ бишни мартаагүйб,

Чагатай харуулаар нютагтайб,

Чангахан гэшхээд очихов даа», - гэжэ эжымнай һүөөрөө орон хангай­гаа хүндэлэн, тахил сэржэмээ үргэжэ зогсодог һэн.

Чагатай харуул гэдэгынь Минжын Хангайн доодо үзүүр юм. Хамниган зон Минжын Хангайһаа Чагатай Ха- руул хүрэтэр агнажа амидардаг байгаа. Хүгшэн эжымнай адсага (хаташаһан ангай амитанай арһаар хушагдаһан, дэбдиһэн, үбһэн урса­шуу) обоохойдо хүн боложо түрэһэн юм.

1920-ёод оной эхеэр Дуваа абань агнахаа ошоод, ерээгүй тула хөөрхы эжынь 6 үншэн хүүгэдээ дахуулаад, ой тайгаһаа тала руу бууһан юм. Тэрэ үедэ хубисхал соробхилжо, үймөөн бужаганажа, эндэ тэндэ буу­тай хүнүүд дайралдаад, ород, хитад, монгол болон бусад арад үймэлдэжэ, байлдаан, тулалдаан боложо байһан зэбүүн, сэмүүн саг тула буутай хүниие харахадаа, эльгэндээ шулуу тэбэри­жэ, дээшээ харан, үхэһэн хүн боложо хэбтээд, амияа абарагдажа, аргалан үнгэрүүлдэг байгаа.

Тиигээд хүгшэн эжымнай өөрынгөө эжытэеэ, дүүнэртэеэ хам­та айлай мал адуулжа амидаржа байгаад, Юрөөдэ манай аба Бошог­тотой ушаран, Корнаков тосхондо хамта һуудаг болоһон юм. 1937 ондо тэрэ дахин үймэжэ, эсэргүү буһалгаа дараха нэрэтэй хардалгада орожо, ямаршье гэм зэмэгүй аад, хэһээлтэдэ хүртэһэн. Юрөөгэй буряад айлнуу­дай эд зөөри, хүрэнгые хуряажа, айл бүхэндэ нэгэ дошхон мори, нэгэ үнеэ үлөөжэ, бусад мал, эд зөөрииень хуу буляажа абаһан юм.

Хүгшэн эжымнай эд зөөри, хүрэнгөө хуряалгажа, үшөө дээрэһээнь хани нүхэр Бошогтонь ба­ригдаад абаашагдахадань, хэсүүхэн байдалда ороһон. Гэбэшье хара багаһаа зоболон үзэжэ, хатуу шэрүүн амидаралые туйлаһан тула нэгэшье сүхэрэнгүй, амидаралай түлөө тэм­сэжэ, уула хадаһаа барилгын модо асаржа, Корнаковын ородуудта үгэжэ, орондонь абаһан таряа талхаяа мон­гол айлнуудта хурьга эшэгээр андал­дажа, хоёр жэлэй удаа Бошогтынгоо хэһээлтэ шоронһоо бусахада, 20-ёод хонитой, 2 тугалтай үнеэтэй болон­хой, ами жаргалаа залгуулжа байһан бахархамаар эхэнэр байһан юм даа.

Хүрэнгэ хуряалгаһаа үлэһэн «Ну­ман хээр» гэдэг ганса моринь ехэ дошхон байгаа. Тэргэдээ хүллөөд, нохойгоо дахуулаад, шорон түрмэ руу ошожо, нүхэрөө эрьежэ, дэгэл хубсаһыень һэлгээд, бусажа ябаха­дань, һүрэг шоно 2 талаһаань субаад лэ дахаа. Айхадаа, хара нохойгоо тэр­гэ дээрээ гаргажа, арадаа һуулгаад ябаа һэн. Тиигэһээр лэ Тэргэтын дабаа дабахадань лэ, утаанай үнэр абаад, шононууд добтолоогүй гэжэ дурсадаг һэн. Намайе бага байхадаа эрхэлжэ уйлахадамни: «Хүн ехэ зобо­ходоо, нюдэнэйнь нулимса гарахаяа болишодог юм», - гэжэ хэлэдэг бэлэй.

Хүгшэн эжынгээ амидаралые эрьеэд хаража, бодожо үзэхэдэ, жии- рэй, юрын нэгэ айлай эхэнэр эжы энэ муухай үймөөн һамуутай тэрэ жэлнүүдтэ үрхэ гэрэйнгээ амида­ралые сахижа, абажа үлөөхынгөө түлөө өөрынгөө хэмжээндэ эрэлхэ­гээр тэмсэжэ, тэсэбэри хатуужалтай амидарһан Монголой хэдэн мянган баатарлиг эжынэрэй нэгэн юм даа гэжэ бахархажа ябадагби.

Хүгшэн эжымнай абымнай наһа бараһанайнь удаа 1980 ондо бэе­ынь үбдэхэдэ, Буряад орон абым­най дүүнэр асараа. Тэндээл бурхан болоһон юм даа.

Үлзытэ БАДМАЦЫРЕНОВ бэшэжэ абаа