Хүнэй хуби заяан

Мүнөө иимэ хүнүүдэй дун­да Зугмаара нютагhаа гарбалтай, хэбэд ном­хон Хэжэнгын баруун урда зүгэй Хөөрхэдэ нютагжаhан, зоной дун­да хүндэтэй, нютагай зоной тул­га боложо ябадаг гэр бүлэнэрэй нэгэн - батанай угай Бадмын Цы­рендоржо Дашидондогой Дугарма хоёр онсо hуури эзэлдэг байhан. Айдар залуудаа айл боложо, жа­ран жэлэй хугасаа соо ажаhуужа, табан үхибүүдые «хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада» хүргэhэн юм. Энэ гэр бүлые дурсан байжа, 2001 ондо нютагай уран зохёолшо Дан­саран Шагдарович Доржогута­байн «Хүнэй хуби заяан» гэhэн гаршаг доро бэшэhэн статья танай анхаралда дурадхахамнай.

Үнгэрэгшэ намар Цырендоржо Намсараевич Бадмаевтанайда хэ­рэгээр ороо hэм. Эзэн гэртээ бай­ба, hуужа хөөрэлдэбэбди.

- Танай баабайтнай хэды ондо түрэhэн хүн бэ? - гэжэ асуубаб.

- Манай эсэгэ 1902 ондо түрэhэн, Батнай угай, Зугмаара нютагай хүн hэн. Залуугаар наhа бараа - 1952 ондо. Эжымнай Баадуугай Сэмжэд гэжэ нэ­рэтэй. «Ши өөрөө hайн мэдэнэ гүбши даа, нютагынь Хөөрхын hэн гүб даа. Эсэгэ тухай hураа хадашни, би нэгэ иимэ ушар хөөрэhүүб. 1941 оной дай­най эхилээд байhан намар, абымнай нэрэ дээрэ гээшэ hэн, саарhан хэрэг барюулаал даа. Тэрэнь юун гэhэн бэ гэхэдэ, Намсарайн Бадма гэгшэ хо­рин дүрбэн часай туршада Зугмаара нютагhаа сүлэлгөөр гараха болобот гэhэн шанга захиралтын мэдээсэл байшоо. Иимэ сошордомо мэдээсэ­лэй гэнтэ буужа ерэхэдэ, манай гэр бүлэдэ ямар байгааб?»

- Ямар гэм, зэмэ хэhэндээ, иимэ шанга хэмжээндэ хабаадуулагдаба гээшэб? - гэжэ саашань хөөрүүлхэ забдагүй асуужархибаб.

- Манай эсэгын өөрынгөө бэеэр хэжэрхиhэн гэм гэжэ юун байхаб даа, тэрэмнай хүнэй урдуур хүндэлэн «модо» хаяагүй, ехэл шэн дотортой хүн юм hэн. Ажалша гээшэнь аргагүй бэлэй. Тиихэ сагта Зугмаари нютаг­та «Путь Ленина» колхоз тогтоhоор, арбан жэлэйнгээ ойе тэмдэглээд байhан үень гэлсэгшэ hэн. Тэрэ жэл­дэ би муу борьбоёо гээхэ хаhадаа гэхэ гү, арбан гурба наhатайшье hаа, түрэhэн эсэгэеэ «Путь Ленина» кол­хозой «стахановец» гэжэ hайн мэдэ­хэ hэм. Нэгэтэ хамтын суглаан дээрэ манай абада алдарта «стахановец», нүхэр Бадма Намсараевта гээд кол­хозой түрүүлэгшын шан барюулжа байhан ушарые мартадаггүйб. Эдэ мэтэ урагшатай ябадалдань атаар- хагшадай альбан хорон, мэеэрхэг­шэдэй мэхэ гохо барагдаха бэшэ hэн гүб даа, манай абые «хулаагай хүбүүн Намсарайн Бадма гэгшэ кол­хоздо шурган ороод, хүдэлжэ ябана, тэрэниие зайсуулха хэмжээ абагты» гэhэн тэмдэг КГБ-гэй табидhадта барюулагдаhан байгаа. Тиигэжэл тэрэ намарай хүйтэн үдэшэ абам­най улаан сурба хүүгэдээ орхижо, сүлэлгын харгыда гараагша бэлэй даа. Мэшээг соо юу хээгээ монсогой­лон хэжэ, ара нюргандаа натаруулан үргэлөөгшэ hэн. Ново-Павловкын түмэр замай станци дээрэhээ по­езддо hуугаад, түбэргэжэ ябахадаа, аяар тэрэ заагдаhан Эрхүү можын Черемхово, Зима тээшэ ошохогүйл юм байна, энээхэн Горхон станци дээрэ тогтошохол байна даа гэжэ эрид шиидээ hэн ха. Юуб гэхэдэ, гүрэндэшье, мүн арад зондошье гэмтэ ябадал хэhэн хүн бэшэб гэжэ бодоhон байгаа. Тиин Горхон стан­ци дээрэ, Элхидэ, Загарайда, Хори­ин сэнтэр дээрэ хүдэлэн байтараа, Хөөрхэ нютаг орожо ерээ. Иигэжэ ябаха үедэнь хойноhоонь нэгэш таг­нуул табигдаагүй, харин өөрынгөөл дура зоргоор түхэреэн жэл тухай саг бараhанай удаа, манай эжымнай ню­таг Хөөрхэ ерэhэн байгаал даа. Тиин 1942 оной шарайда Зугмаараhаа ма­анадаа асараа. Манай гэр бүлэдэ ехэ баяр болоогшо бэлэй.

- Цырендоржо Намсараевич, саашань өөрынгөө намтарhаа хөөрэгты. Һонин баримта дурдабат, - гэжэрхибэб.

– Ушаралта ябадалаа газар гэшхүүлэн хөөрэхэ болоо hаа, унжа­гай ута юм ааб даа, тобшо тэдыгээр шамдаа хадань хэлэhүүлби даа. Биш­ни Шэтын тойрогой Петровск-За­байкальска районой Зугмаара нютаг тоонтотой гээшэб. Эсэгын дүрбэн үхибүүдэй ахань боложо, 1928 оной июлиин 25-да хорбоодо ерэhэмби. Минии дүүнэр - Цырен-Ханда, Ба­атар, Цырмаа (Надежда). Манай абаhаа хойно эжымнай хорёод жэл­дэ hуужа байhанаа, 1973 ондо аялаа hэн.

Зугмаарада эхин шатын hургуули дүүргээд, удаань Ново-Павловкын долоон жэлэй hургуулиие ород хэ­лэн дээрэ дүүргээд, Хөөрхэ ерээ hэм. Колхозой ажал хаанашье адли hэн бэзэ, ерэhэн намараа жаадхада гуужын мори унааб. Хойто зуниинь бухал шэрэжэ зуhааб. Намарынь лог­ворейкэдэ hуужа ешмээн хадалсааб. Энэмнай Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай хүшэр хүндэ жэлнүүд hааб даа. «Манай ажал» колхозой парторг Чимит Очирович Очиров хээрын по­левой станда ерээд, талхашанаар хөөрэлдөө хэхэдээ: «Таанад ажалhаа залхуурха гү, али колхозой уставай журам хазагай гэшхэхэ ёhогүйт, аха­нарнай дайнай газарта улаан шуhаа адхажа, дайсантай амин голоороо тэмсэжэ ябана. Эндэ амгалан ажал дээрэ хара хүлhөө адхалган - жар­гал гээшэ. Үглөөнэй харанхыhаа үдэшын харанхы болотор ажаллаха уялгатайт!». Эдэ хэлэhэн үгэнүүдынь эльгэ зүрхэндэм мүнхэрэн үлөө агша. Тэрэ үедэ түрүүлэгшээр Цы­ден-Дамба Санжеевич Санжеев хүдэлдэг hэн. Намайе дуудажа: «Хэ­жэнгэдэ ветсанитарай курса нээгдэ­хэнь, ши тэрээндэ hуража ерэ. Ши тэрэ курсада таараха байнаш», - гээ hэн. Гэртээ ерэжэ курсада ошохоёо бэлдэбэб. Тиигэжэ 1944 ондо хахад жэл hуража, ветеринарай мэргэ­жэлтэй үнэмшэлгэ абабаб. Тусгаар мори тэргэтэй нэгэ гүүртэhээ нүгөө гүүртэнүүдые эрьежэ ябахаhаа гадна, зундаа hүри хаяхаш, намартаа жаад­хада hуухаш. Юрэдөө, нэгэ үдэр миин үнжэхэ арга байгаагүй юм. Ямаршье ажал хэхэ ёhотой ба уялгатай шэнге­эр ойлгодог ябаабди. Үдэртөө отол ажалда ябаhан аад, үдэшэ боло­ходо, эсэhэнээ мартанхай, конюш­ня сооhоо мори барижа унаад лэ, гүйлгэлдэгшэ бэлэйбди. Моришон­до гү, али бригадирта харагдахаhаа гол таhа айхаш! Колхозой устав, аха­мад зоной журам, эрилтэнь айхабтар шанга hэн.

Арбан зургаа наhандаа ветеринар мэргэжэлтэй болоод, сэрэгэй уялгата албанда татагдаха саг хүрэтэр үшөө табан жэл унжыhан юм. Ветерина­рай мэргэжэлтэнэй тон хомор байhан ушарhаа, саг болзортоо албанда ошоогүй, ходол хойшолуулагдадаг байhанби. Энэ ушарта ээрэмшэhэн би: «Намайе сэрэгэй албанда абахаяа болёо!», - гэhэн бэеэрээ, hамгатай бо­лохо гэжэ хуби заяандаа эрид эрьелтэ хэжэрхибэб. Ягаа улаахан шарайдаа сог мүшэндэл гэрэлтэhэн ашагтай дангиные наhанайнгаа хани болгожо, уташье, мүн удхатайшье харгын нэгэ зэргэшээндэ жагсаа бэлэйбди. Мүнөө сагай үндэрэй оройhоо гэдэргээ хай­мадан шэртэхэдэ, наhанаймнай хар­гын эхин - нарата юртэмсын намаа сооhоо сэхэлдин наашаа зурынал даа!

Хэжэнгын сэрэгэй комиссари­ат үнгэрhэн жэлнүүд соо намайгаа мартаагүй байhан байшаба. 1950 оной хабар Алас Дурна зүг тээшэ ал­банайм харгы зурыба. Хэдэн сүүдхэ түбэрүүлжэ, Комсомольск-на-Амуре хотодо буулгаа hэн. Зенитнэ артил­леридэ hуралсал гаража байтарни, полкын бэшээшын тушаалда абаба, тиин байтараа складые даагшаар томилогдобоб. ОВС-обозно веще­вой склад, эндэмнай бүхы полкын эдэлдэг хэрэгсэлгэнүүд: эдеэ хоол, хубсаhан, унтари дэбтэриhээ эхи­лээд, 700 солдат, офицернүүдэй хэрэгсэлнүүдые бэе дээрээ даажа абабаб. Иигэжэ гурбан жэл зургаа hара алба хээб, саг соогоо албанhаа табигдаха аргагүй, минии орондо та­биха хүн олдожо үгэнгүй хахад жэл үлүү байжа гэртээ бусаа бэлэйб.

1952 оной мартын 5-да И.В. Ста­линай наhа барахада, сэрэгшэд бүхэнэй сэдьхэлдэ гүн ехэ гашууда­лай мэдэрэл яншажа байгаагшэ hэн. Ханын радиоhоо Маленковой, Мо­лотовой, Бериин хэлэhэн үгэнүүдые соносоhоноо мартагшагүйб.

Л.П. Берия гээшые 1930 га­ран онуудта Ново-Павловкада дүтэхэнhөө хараhамби, би тиихэдэ үшөөл жаа ябаалби даа. «ЗИС-5» гэ­дэг машинаhаа буужа, суглаан боло­хо газар руу ороходонь, бидэ, олон үхибүүд, хана тээшээ хашасалдан ха­ража байгаагша бэлэйбди.

1953 оной хахадта тоонто нюта­гаа айлшалан ошоходомни, нютагай дарга намайе ветеринараар уриба. Тэрэ намар гэр бүлэеэ абажа, Зугмаа- ра нютагаа зөөбэбди. Ветерина­рай ябаха, хэхэ ажал аргагүй ехэ hэн. Ново-Павловка бүхэлеэрээ, Шара-Хүл, Далабхатайнь минии да­ашын болгогдобо. Унаамнай гэхэ­дэ, үбэлдөө - мори шарга, зундаа - мори тэргэ. Иигэжэ гурбан жэлэй туршада хүдэлжэ байтарнай, ээл­жээтэ hэлгэлтэ болоходонь, Хөөрхэ нютагаа бусаа бэлэйбди. Тэрэ үедэ колхозой түрүүлэгшээр С.М. Мун­кин хүдэлжэ байгаа, намайе нютагаа бусаба гэжэ ехээр баярлаад, хэды хоног болоогүйдэ, ехэ хамшаг дэл­гэрбэ гээд, ветеринарайнгаа ажал­да гарабаб. Тэрэ үедэ гайтай байдал тохёолдоhон байшоо. Үнэхөөрөө, айхабтар хүндэ хамшаг - дектикулёз гэжэ үбшэн бүхы малые эзэмшэhэн байгаа. Малай түбэнгиие барса­гар хорхой таглаад лэ алажархидаг, зэбүүрхэмэ муухай юм hэн. Үдэр hүнигүй, үбэл зунгүй, түхэреэн жэл соо тэмсэжэ гараабди. Иигэжэ най­ман жэлэй туршада ветеринар мэр­гэжэлээрээ хүдэлжэ ябатараа, саа- шадаа бригадир, управляющи гэхэ мэтэ ажалда хүдэлhэмби.

Нэгэ иимэ hонин ажал ябуулhан байнаб. Хөөрхэ нютагтаа соёлой шэнэ байшан барижа, нютагай зо­ной баяр болоhон юм. «Ши, Данса­ран Шагдарович, үдэшын сагта ню­тагайнгаа зондо кино-зураг харуул- жа, баяр асардаг бэлэйш». Шэнэ бай­шанда орожо, ямар ехэ баяр наа- да зугаа дэлгээдэг болоо hэмбибди. Үргэн зал соо бильярд наада таби­жа, үдэшэеэ хүлеэн байжа, булта зон, илангаяа эрэшүүл сугларагша бэлэйбди. «Энэ бильярд наадан гээ- шые хайшан гэжэ олоhоноо ондоо хөөрэлдөө дэлгээгүүжэбди, энээн ту­хай хахадгүйгөөр хөөрэлдөөн боло­хо үгы», - гээд, Намсараевич энеэб­хилбэ. «Шагдарович, hанана гүш, энэ Соёлойнгоо ордон соо номой шэнэ сан тайлаhанаа, ямараар зон баяр­лаа бэлэйб. Зарим нэгэн атаархаа, нүхэрөө номой сангай мэргэжэлтэ­нээр оруулба гэжэ байгаад». Теэд Ду­гарма Цымпиловна үнэхөөрөө бэр­хээр хүдэлдэг байгаал даа. «Хэжэн­гын гол» сонинhоо гарахаа болёо», - гээд, нүхэд басагадынь энеэлдэхэ. Саашань хөөрэбэл, тэрэл багаар ню­тагайнгаа зүүн урда шэнэ шэнэhэн модоор бэеэ угааха баня барижа, зо­ной баяр болоhон юм. Гарагай зур- гаанда эхэнэрнүүд бэеэ угааха, га­рагай долоондо – эрэшүүл. Иигэжэ байгаад, хүдэлhэн сагтаа нютагайн­гаа зоной ажабайдал хүнгэлхэ гэжэ оролдогшо бэлэйб. Манай Хөөрхэ нютагай хара газар бороотой үедэ ябахын аргагүй шабар болошохо, тиимэhээ центр үйлсэдөө шулуу дэл­гээжэ ажал ябуулhан байнаб, иигэжэ байгаад, сагай ошоhыеш мэдэнгүй, булган малгайгаа унагаангүй хүдэлжэ ябаhан наhан лэ.

1970 ондо отделени эрхилэгшээр хүдэлжэ байтараа, ажалаа тушаажа, Хэжэнгын түбэй ветстанцида уриг­дабаб. Эндэ дезинфекци хэдэг от­рядай начальнигай тушаал даалгаг­дажа, Хөөрхэhөө эхилээд Хүльтисон хүрэтэр ото ябажа, халдабарита үбшэ усадхадаг ажал эмхилэгдээ hэн.

Энэ ажалдаа табан жэл хүдэлөөд, hүүлээрнь районой «Сельхозтехни­ка» нэгэдэлдэ ошохыемни райком парти зууршалба. Энэ наймаанай баазын директор болгогдобоб. Най­ман жэл хүдэлөөд байтарни, энэ баазамнай учебно-оздоровитель­на профилактори болгон хубилгаг­даба. Энэмнай үбшэнhөө hэргылхэ элүүржүүлгын газар hэн тула эрилтэ ехэтэй, хараа түсэбтэй эмхи hааб даа. Энэ эмхиин директорээр хүдэлжэ байтарни, ээлжээтэ hэлгэлтын эрхэ­эр энэ байрамнай «Дом ветеранов» гэжэ хубилгагдашаба. Үргэмжэлхэ үхибүүгүй, үншэн үбгэд хүгшэдые су­глуулбабди. Энэ ажал хэжэ байхадаа, ухаан соом буряад угсаатанай абажа ябаhан ёhо заншалнууд мүнөөшье болотороо сахижа ябанабди гэhэн hанаан бодолнууд түрэжэ, зоно­ороо омогорхон ябааб. Юуб гэхэ­дэ, үншэрhэн хүгшэдөө орхихогүй, түрэлхид хойноhоонь хаража байха, үри хүүгэдгүй түрэлхи гэр бүлэдөө үхибүү үргүүлжэ, сурба болото­роо үнэржэхэ гэhэн заншалнууд манай буряад угсаатанай элинсэг хулинсагhаа абажа ябаhан заншал мартагдаагүй байна гэжэ хаража ябааб. Оройдоол, бүхы аймаг соом­най 12 хүн тодороо.

…Тэрэ үедэ райком хүдэлжэ бай­гаашье hаа, ороноймнай экономи­ческа хараагай үндэhэн «шэдэржэ», унги удхаяа муудхааха сагынь ерэн­хэй байгаа гээд, хожомоо элирээ hааб даа. Совет обществын соёл, суртал алдахуулагдажа, капиталис дэлхэйн зүрилдөөтэ жолоое барю­улагдажа байhан забhар соогуур наhанайнгаа амаралтада гараха ху­битай байгаа хүм. Намтараа тобшол­ходо иимэрхүүл даа.

- Та, гэр бүлэ тухайгаа хэлэбэгүйт.

Минии наhанай нүхэр Дугар­ма Цымпиловна намhаа нэгэ дүү, 18-19-тэй хоёр гэр бүлэ боложо, энэ наhанайнгаа дабаануудые суг хам­та гаталжа, табан үхибүүдые өөдэнь болгожо, дээдын hургуули үгэжэ, хүнэй дунда табяабди даа. Нүхэрни Зугмаара, Хөөрхэ, Хэжэнгэ гэжэ хэдэн газарта ажаhууха ушартай болохо­доо, өөрын эрхэгүй, дуратай ажалhаа хэдэн тээ хохидоhон юм. Ном унша­ха дуратай hэн тула үнгэрhэн залуу хаhадаа номой сангай байшанда хүдэлжэ, тэндэhээ сэдьхэлэйнгээ тэ­жээл яhала абаhан хүн байха. Одоол бэшэ асуудал дууhаба гү?

- Үбгэ эсэгэ Шобоолой тухайгаа хэды үгөөр тобшолыт?

- Аа, тэрэмнай тэрэ сагтаа hургуулитай хүн гэжэ тоологдодог, теэд тиимэшье хүн ябаhан лэ даа. Ород, монгол, түбэд бэшэгтэй hэн. Али ушарта оршуулагша болодог, түбэд ном, бэшэгэй гүн удхые зон­до тайлбарилжа үгэдэг, тиимэ нэгэ хоморой хүнүүдэй нэгэн hэн гэхэ. Хубисхалай Зүүн Сибирь тулажа ерэhэн жэлнүүдтэ айхабтар ехэ но­мой сангай баялигые хүмэг шулу­унай хүндыдэ хадагалhан юм гэжэ дуулаhамби. Тон лэ өөрhөө холо болгошогүй сударнуудаа гэрэйнгээ хүндыдэ өөгэлжэ хадагалhан байгаа.

Мүнөө манайда тахяатай байдаг 16 ботиһоо бүридэhэн «Юм» гэжэ агуу- ехэ судар үлэhэн гээшэ. Мүн бусад­шье номууд бии. Энэ «Юм» сударые манай нютагай лама Галсан баабай 13 дахин уншажа гараhан. «Наhан үндэр боложо, харасам муудаа, гэр­тээ залагты», - гэжэ Галсан баабайн хэлэхэдэнь, гэртээ залажа асараад тахижа байдагбди. Урда үни сагhаа наашада угай ута харгыда дээрэhээ заяагдаhан сэнгүй ехэ судар тахижа байдаг айл байнат. Энэ буянай ба­рилдалгаар энхэ амгалан hуудалтай, эрдэм тэгшэ хүүгэдтэй, үлзы баян хэ­шэгтэй, үнэн сагаан сэдьхэлтэй, үнэр бүлын эсэгэ Цырендоржо Намсарае­вич болонот.

- Түгэсхэлэйнгөө нэгэ асуудал табихыем зүбшөөгыт: үндэhэн буряад арадайнгаа ерээдүй тухайда юу хүсэхэ байнабта?

- Яагаа томо асуудал гээшэб, томо асуудалда томоотойгоор харюуса­хада болоно гү. Яагаашье hаа, ма­най Буряад орондо зуугаад үндэhэ яhатан эбтэй эетэй ажаhуудагынь ехэл hайн. Арад бүхэнэй ёhо зан­шал, хэлэн, соёл бэе бэеэ баяжуулан hалбараг лэ!

Амидаралай орёо Булгата –

Асуудал хахалагша ошор,

Ахамад манай Булгата – Ажабайдалай

профессор!

Дансаран Доржогутабай, уран зохёолшо, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, СССР-эй кинематографиин эрхимлэгшэ Соёлма Балданова хэблэлдэ бэлдэбэ.