Чингис хаанай тоонтын нюусанууд

Yльгэр домогто Дэлюун-Болдог

Рашид-ад-Динэй түүхэ бэшэгүүд соо Монголой агууехэ Чингис хаа­най Онон мүрэнэй эрьедэ, Дэлюун- Болдог гэжэ газарта түрэhэн тушаа иигэжэ бэшэгдэhэн:

- Монголдо Бурхан-Халдуун гэжэ үндэр томо хада бии. Тэрэ уулын нэгэ ташалангай орьёлhоо олон гол мүрэнүүд эхи абажа урдадаг. Эрьенүүдынь үй түмэн модоор ху­шагданхай. Тэрэ Бурхан-Халдуун уулын бооридо Чингис ха­анай байрын - үбэлжөөнэй ба зуhалангай буусанууд байhан. Тэрэнь түрэhэн Дэ­люун-Болдог тоонтоhоонь зургаан хоног ябадалай зайн газарта юм.

Нээрээшье, мүнөөнэй эрдэмтэ­дэй тоололгоор, Монголой Бурхан- Халдуун уулаhаа Агын тойрогой Дэ­люун-Болдог хүрэтэр 500-гаад модо зайтай. Урдань монголшууд морёо­роо үдэрэй туршада 100 модо гатал­ха аргатай hэн ха. Тиигээд тус дэбис­хэрэй үдхэн ой модоор хушагдаhан, хада гүбээнүүдээр элбэг hэн тулань, лаб зургаан үдэрэй туршада гата­лагдаха гэжэ тоосоогүй.

Харин мүнөөнэй Монголдо Чин­гис хаанай түрэhэн нютаг гэжэ тоо- лодог Дадал ба Биндэр сомоной газарнууд Бурхан-Халдуун уулада hураггүй дүтын – 100-200 модо га­зарта байдаг ха юм.

Ородой эрдэмтэн Лев Гумилё­вой шэнжэлэлгээр, Чингис хаанай эсэгэнь Боржогон угай толгойлог­шо байhан, Онон мүрэнэй доодо урасхалаар, мүнөөнэй Нэршүү хо­тын дэбисхэртэ буусатай байhан гэдэг.

Чингис хаан 1162 ондо (1155 ондо) майн 3-да түрэhэн гэжэ хэлэгдэнэ.

Түүхын дансануудаар, тэрэ үеын Монголдо Дэлюун-Болдог гэhэн га­зар байгаагүй. Харин манай Yбэр- Байгалай домогуудаар, агууехэ хаанай дэлхэй дээрэ мүндэлхэhөө hураггүй урид сагта эндэ Дэлюун-Болдог гэжэ нэрэтэй газар байhан гээд түүрээгдэнэ.

Урдын статьягай мүрнүүд

1927 ондо Буряад орониие шэн­жэлэлгын тусхай хэблэлэй 3-4 ду­гаарай 78 нюурта Я.С.Смолев гэжэ эрдэмтэнэй «Yбэр-Байгалай ба Монголой дэбисхэрнүүдтэй холбо­отой Чингис хаанай түрэhэн нютаг тухай буряад арадай домог» гэhэн статья толилогдоhон байна. Тэрэ Агын аймагай Адуун Шулуун хушу­унай ажаhуугша, хүбдүүд омогой Эринчи Сайсановай хөөрөөгөөр бэшэгдэhэн домог соо иигэжэ хэ­лэгдэнэ:

- 1160-аад онуудта Ононой эрье­ын Дэлюун-Болдог гэжэ уулын боо­ридо, Шиндан (Чинданта) нютагhаа холо бэшэ газарта, хасагуудай Ку­чуевска харуулhаа гурба модо зайн газарта Есүүхэй баатарай ба Оулэн хатанай бүлэдэ агууехэ Чингис хаан түрэн мүндэлhэн.

«Монголой нюуса тобшын» тобшолол

Чингис хаанай тагаалал болоhон хойно 13 жэл үнгэрөөд байхада бэшэгдэhэн «Монголой нюуса тоб­шо» соо мүн лэ иигэжэ бэшэгдэhэн:

- Тэрэ үедэ Есүүхэй баатарай та­таарай Тэмүүжэн - үгээ, Хорибуха зэргын татаар уладые барижа ерэхэ­дэнь, жэрмэhэн байhан Оулэн хатан Ононой Дэлюун-Болдог гэжэ газар­та Чингис хааниие түрэбэ. Чингис түрэхэдөө, баруун гартаа шагайн шэнээн нүжэ (бүлин шуhа) адхаад гараhан юм. Татаарай Тэмүүжэн - үгээе барижа ерэхэ сагта тохёолдожо түрэhэн хадань Тэмүүжэн нэрэ үгэбэ.

Мүн лэ «Монголой нюуса тобшо» соо Чингис хаанай түрэhэн тоонто нютаг 50`31`c.ш. 115`02`в.д (G) (О) гэhэн хэмжүүрэй газарта байдаг. Тус баримтаарнь, Россиин эрдэмтэд дэлхэйе доhолгогшо хаанай түрэһэн нютаг Россиин–Монголой хилэhээ хойто зүгтэ 8 модо зайн газарта гэжэ элирүүлhэн. Тэрэнь мүнөөнэй Оно­ной аймагай дэбисхэр дээрэ болоно.

Буряад домогууд түүрээнэ

1856 ондо Россиин императо­рай географическа бүлгэмэй дааба- ряар, А.П.Юренский гэhэн эрдэмтэн мүнөөнэй Yбэр-Байгалай түүхэтэ га­зарнуудые, үльгэр домогуудые шэн­жэлхэ үүргэтэй эльгээгдэhэн.

Юренский Эрхүү хото хүрэжэ ерээд, тэндэ ажаhуудаг Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржи Банза­ровта хандажа, туhаламжа гуйhан гэ­дэг. Нэн түрүүн тэрэ Ононой эрьедэ Чингисхаанай түрэhэн газар олохо хүсэлтэй байгаа.

Д.Банзаров өөрөө үнинэй тэрэ темээр hонирходог, мэдээ баримта­нуудые суглуулдаг байhан гэжэ эли. Тэрэ ород эрдэмтэнтэй мэдэсээрээ хубаалдаад, нэгэ хэды буряад ара­дай домогуудые хөөрэhэн ушартай. Урдын домогуудай удхаар, Чингис­хаанай түрэhэн Дэлюун Болдог гэжэ газарhаа холо бэшэ «Баатар Толгой» гэжэ хада бии, тэрэнэй оройдо таа­барита «Чингисхаанай аяга» («Тогоон Шулуун») hүзэгшэдэй мүргэлэй га­зар болоhон. Тэрэ гурбан хүлтэй гай­хамшагта мантан гранит «Тогоон Шу­луун» соо тогтоhон бороогой уhаар Чингисхаан байлдаанай үедэ абаhан хүндэ шархаяа эдэгээhэн түүхэтэй.

Домогоор, «Баатар Толгойн» бару­ун талын «Дэлюун болдог» гэжэ газар­та Чингисхаан мүндэлэн түрэhэн, ха­рин хадын зүүн талада Чингисхаанай хүүр байдаг. Агууехэ хаанай өөрын захяагаар, тагаалал болоходонь, бэ­еынь түрэhэн тоонтодонь бусаажа хүдөөлүүлhэн тухай домогууд түүрээнэ.

Yшөө Доржи Банзаров эрдэмтэн­дэ Чингисхаанай нэрэтэй бүхэ хол­боотой «Эхэ Арал» гэжэ Ононой ол­тирог тухай хөөрэhэн гэдэг.

«Дэлюун-Болдог олдоо!»

Юренский Банзаровай заажа хэлэhээр, Yбэр-Байгалай дэбис­хэрээр бэдэрэлгын, шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдые ябуулhанай удаа Ородой Географическа бүлгэмдэ иимэ баяртай мэдээ эльгээhэн юм:

- Онон мүрэнэй «Эхэ Арал» олтирогhоо – долоон верстын, хаса­гуудай Кучуевский харуулhаа гурбан вёрстын хэмжээнэй зайда Чингис хаанай түрэhэн Дэлюун-Болдог гэжэ газар олдобо!

Мүн лэ Дэлюун-Болдогhоо холо бэшэ хойто талын дэбисхэртэ Монго­лой хаануудай hандарhан найман са­гаан булашанууд - түүхэтэ хүшөөнүүд олдоhон юм.

Тэрэ сагhаа үльгэр домогто Дэ­люун-Болдог тушаа мэдээнүүд Рос­сиин географическа справочнигууд болон эрдэмэй номууд, толинууд соо оруулагдаhан юм.

Саашадаа ород эрдэмтэд Дэлюун- Болдогhоо Нэршүү хото хүрэтэр, Монголтой ба Хитадтай хилэнүүд хүрэтэр газарай зайе хэмжэн тодор­хойлолгын болон бусад үргэн ехэ шэнжэлэлгэнүүдые ябуулhан байна.

Семёнов П.П. (Тян-Шанский) гэжэ эрдэмтэн «Россиин Империин гео­графиин – статистикын толи» соо Забайкалиин хизаарай «Дэлюун -Болдог» гэжэ газарай Чингис хаа­най түрэhэн нютаг болоhон тушаа бэшэhэн. Мүн лэ энээн тушаа 1853 ондо Ковалевский Е.П. «Хитад руу аяншалга» гэжэ ном соогоо бэшэhэн.

Ерээдүйн Баргажан- Түхэмдэ

Yбэр-Байгалай хизаар үргэн талануудhаа гадна ой модоор, хүбшэ тайгаар баян байгаалитай. Чингис хаанай түрэхэдэ, эндэ ажаhуугшадай нэгэн гэртэхиндэнь нарай үхибүүе мансылха булганай арhан hуури бэлэглэhэн гэдэг.

Yшөө алдар суута хаанай залуудаа хүбшэ тайгын оёороор дайсадhаа хоргодон тэрьедэhэн тушаа түүхэ бэшэгүүд соо тэмдэглэлнүүд бии.

Yшөө Рашид-ад-Дин Чингис хаа­най хэлэhэн иимэ үгэнүүдые бэшэжэ мүнхэлһэн:

- Ерээдүйн сагта Баргажан-Түхэм нютагай Онон ба Хэрлэн мүрэнүүдэй эрьедэ түрэhэн хүбүүн бүхэн түрэхын эрэлхэг зоригтой, hүбэлгэн ухаатай, шандааhатай шуран бэетэй байха табисууртай. Дээдын заяанай адис- тай хүнүүдтэ ехэ эрдэм hургаалшье хэрэггүй.

«Уран-Дүшын» таабари

Yбэр–Байгалай домогоор, Оно­ной «Ехэ Арал» гэжэ олтирогой Дэ­люун-Болдог газарта Уран-Дүшэ гэжэ үндэр добо дээрэ түрэhэн.

Хоёр метрэй үндэртэй Уран-Дүшэ добо олон асуудалнуудые түрүүлдэг. Тэрэ түхэлөөрөө урдын монгол хаануудай ордоной hуури hануулдаг гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ. Тиимэ үндэртэй добонууд урдын хүнэй га­раар бүтээгдэhэн байдаг ха.

«Уран» - оюун бэлигтэй, «дүшэ» – дарханай зэмсэг гэhэн удхатай.

Тиигээд П.Пельо гэжэ зүүн зүгэй арадуудые шэнжэлэгшэ Фран- циин эрдэмтэнэй тайлбарилhаар, Тэмүүжэн гэhэн нэрэ «дархан» гэhэн удхатай. Энээниие дэлхэйн олон эр­дэмтэд дэмжэдэг.

Тиимэhээ Чингис хаанай Тэмүүжэн гэжэ бодото нэрэнь Уран- Дүшэ гэhэн доботой бүхэ холбоотой гэжэ тоосоогүй. Дэлюун-Болдог, үнэн дээрээ ЮНЕСКО-гой соносхоhоор, хоёр мянган жэлнүүдэй Хүн – Чин­гис хаанай түрэhэн тоонтонь байжа магадгүй! Тиимэhээ Россиин арадуу­дай соёлой түүхэтэ баялигуудай тоо­до оруулагдаха аргатай.