
Yльгэр домогто Дэлюун-Болдог
Рашид-ад-Динэй түүхэ бэшэгүүд соо Монголой агууехэ Чингис хаанай Онон мүрэнэй эрьедэ, Дэлюун- Болдог гэжэ газарта түрэhэн тушаа иигэжэ бэшэгдэhэн:
- Монголдо Бурхан-Халдуун гэжэ үндэр томо хада бии. Тэрэ уулын нэгэ ташалангай орьёлhоо олон гол мүрэнүүд эхи абажа урдадаг. Эрьенүүдынь үй түмэн модоор хушагданхай. Тэрэ Бурхан-Халдуун уулын бооридо Чингис хаанай байрын - үбэлжөөнэй ба зуhалангай буусанууд байhан. Тэрэнь түрэhэн Дэлюун-Болдог тоонтоhоонь зургаан хоног ябадалай зайн газарта юм.
Нээрээшье, мүнөөнэй эрдэмтэдэй тоололгоор, Монголой Бурхан- Халдуун уулаhаа Агын тойрогой Дэлюун-Болдог хүрэтэр 500-гаад модо зайтай. Урдань монголшууд морёороо үдэрэй туршада 100 модо гаталха аргатай hэн ха. Тиигээд тус дэбисхэрэй үдхэн ой модоор хушагдаhан, хада гүбээнүүдээр элбэг hэн тулань, лаб зургаан үдэрэй туршада гаталагдаха гэжэ тоосоогүй.
Харин мүнөөнэй Монголдо Чингис хаанай түрэhэн нютаг гэжэ тоо- лодог Дадал ба Биндэр сомоной газарнууд Бурхан-Халдуун уулада hураггүй дүтын – 100-200 модо газарта байдаг ха юм.
Ородой эрдэмтэн Лев Гумилёвой шэнжэлэлгээр, Чингис хаанай эсэгэнь Боржогон угай толгойлогшо байhан, Онон мүрэнэй доодо урасхалаар, мүнөөнэй Нэршүү хотын дэбисхэртэ буусатай байhан гэдэг.
Чингис хаан 1162 ондо (1155 ондо) майн 3-да түрэhэн гэжэ хэлэгдэнэ.
Түүхын дансануудаар, тэрэ үеын Монголдо Дэлюун-Болдог гэhэн газар байгаагүй. Харин манай Yбэр- Байгалай домогуудаар, агууехэ хаанай дэлхэй дээрэ мүндэлхэhөө hураггүй урид сагта эндэ Дэлюун-Болдог гэжэ нэрэтэй газар байhан гээд түүрээгдэнэ.
Урдын статьягай мүрнүүд
1927 ондо Буряад орониие шэнжэлэлгын тусхай хэблэлэй 3-4 дугаарай 78 нюурта Я.С.Смолев гэжэ эрдэмтэнэй «Yбэр-Байгалай ба Монголой дэбисхэрнүүдтэй холбоотой Чингис хаанай түрэhэн нютаг тухай буряад арадай домог» гэhэн статья толилогдоhон байна. Тэрэ Агын аймагай Адуун Шулуун хушуунай ажаhуугша, хүбдүүд омогой Эринчи Сайсановай хөөрөөгөөр бэшэгдэhэн домог соо иигэжэ хэлэгдэнэ:
- 1160-аад онуудта Ононой эрьеын Дэлюун-Болдог гэжэ уулын бооридо, Шиндан (Чинданта) нютагhаа холо бэшэ газарта, хасагуудай Кучуевска харуулhаа гурба модо зайн газарта Есүүхэй баатарай ба Оулэн хатанай бүлэдэ агууехэ Чингис хаан түрэн мүндэлhэн.
«Монголой нюуса тобшын» тобшолол
Чингис хаанай тагаалал болоhон хойно 13 жэл үнгэрөөд байхада бэшэгдэhэн «Монголой нюуса тобшо» соо мүн лэ иигэжэ бэшэгдэhэн:
- Тэрэ үедэ Есүүхэй баатарай татаарай Тэмүүжэн - үгээ, Хорибуха зэргын татаар уладые барижа ерэхэдэнь, жэрмэhэн байhан Оулэн хатан Ононой Дэлюун-Болдог гэжэ газарта Чингис хааниие түрэбэ. Чингис түрэхэдөө, баруун гартаа шагайн шэнээн нүжэ (бүлин шуhа) адхаад гараhан юм. Татаарай Тэмүүжэн - үгээе барижа ерэхэ сагта тохёолдожо түрэhэн хадань Тэмүүжэн нэрэ үгэбэ.
Мүн лэ «Монголой нюуса тобшо» соо Чингис хаанай түрэhэн тоонто нютаг 50`31`c.ш. 115`02`в.д (G) (О) гэhэн хэмжүүрэй газарта байдаг. Тус баримтаарнь, Россиин эрдэмтэд дэлхэйе доhолгогшо хаанай түрэһэн нютаг Россиин–Монголой хилэhээ хойто зүгтэ 8 модо зайн газарта гэжэ элирүүлhэн. Тэрэнь мүнөөнэй Ононой аймагай дэбисхэр дээрэ болоно.
Буряад домогууд түүрээнэ
1856 ондо Россиин императорай географическа бүлгэмэй дааба- ряар, А.П.Юренский гэhэн эрдэмтэн мүнөөнэй Yбэр-Байгалай түүхэтэ газарнуудые, үльгэр домогуудые шэнжэлхэ үүргэтэй эльгээгдэhэн.
Юренский Эрхүү хото хүрэжэ ерээд, тэндэ ажаhуудаг Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржи Банзаровта хандажа, туhаламжа гуйhан гэдэг. Нэн түрүүн тэрэ Ононой эрьедэ Чингисхаанай түрэhэн газар олохо хүсэлтэй байгаа.
Д.Банзаров өөрөө үнинэй тэрэ темээр hонирходог, мэдээ баримтануудые суглуулдаг байhан гэжэ эли. Тэрэ ород эрдэмтэнтэй мэдэсээрээ хубаалдаад, нэгэ хэды буряад арадай домогуудые хөөрэhэн ушартай. Урдын домогуудай удхаар, Чингисхаанай түрэhэн Дэлюун Болдог гэжэ газарhаа холо бэшэ «Баатар Толгой» гэжэ хада бии, тэрэнэй оройдо таабарита «Чингисхаанай аяга» («Тогоон Шулуун») hүзэгшэдэй мүргэлэй газар болоhон. Тэрэ гурбан хүлтэй гайхамшагта мантан гранит «Тогоон Шулуун» соо тогтоhон бороогой уhаар Чингисхаан байлдаанай үедэ абаhан хүндэ шархаяа эдэгээhэн түүхэтэй.
Домогоор, «Баатар Толгойн» баруун талын «Дэлюун болдог» гэжэ газарта Чингисхаан мүндэлэн түрэhэн, харин хадын зүүн талада Чингисхаанай хүүр байдаг. Агууехэ хаанай өөрын захяагаар, тагаалал болоходонь, бэеынь түрэhэн тоонтодонь бусаажа хүдөөлүүлhэн тухай домогууд түүрээнэ.
Yшөө Доржи Банзаров эрдэмтэндэ Чингисхаанай нэрэтэй бүхэ холбоотой «Эхэ Арал» гэжэ Ононой олтирог тухай хөөрэhэн гэдэг.
«Дэлюун-Болдог олдоо!»
Юренский Банзаровай заажа хэлэhээр, Yбэр-Байгалай дэбисхэрээр бэдэрэлгын, шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдые ябуулhанай удаа Ородой Географическа бүлгэмдэ иимэ баяртай мэдээ эльгээhэн юм:
- Онон мүрэнэй «Эхэ Арал» олтирогhоо – долоон верстын, хасагуудай Кучуевский харуулhаа гурбан вёрстын хэмжээнэй зайда Чингис хаанай түрэhэн Дэлюун-Болдог гэжэ газар олдобо!
Мүн лэ Дэлюун-Болдогhоо холо бэшэ хойто талын дэбисхэртэ Монголой хаануудай hандарhан найман сагаан булашанууд - түүхэтэ хүшөөнүүд олдоhон юм.
Тэрэ сагhаа үльгэр домогто Дэлюун-Болдог тушаа мэдээнүүд Россиин географическа справочнигууд болон эрдэмэй номууд, толинууд соо оруулагдаhан юм.
Саашадаа ород эрдэмтэд Дэлюун- Болдогhоо Нэршүү хото хүрэтэр, Монголтой ба Хитадтай хилэнүүд хүрэтэр газарай зайе хэмжэн тодорхойлолгын болон бусад үргэн ехэ шэнжэлэлгэнүүдые ябуулhан байна.
Семёнов П.П. (Тян-Шанский) гэжэ эрдэмтэн «Россиин Империин географиин – статистикын толи» соо Забайкалиин хизаарай «Дэлюун -Болдог» гэжэ газарай Чингис хаанай түрэhэн нютаг болоhон тушаа бэшэhэн. Мүн лэ энээн тушаа 1853 ондо Ковалевский Е.П. «Хитад руу аяншалга» гэжэ ном соогоо бэшэhэн.
Ерээдүйн Баргажан- Түхэмдэ
Yбэр-Байгалай хизаар үргэн талануудhаа гадна ой модоор, хүбшэ тайгаар баян байгаалитай. Чингис хаанай түрэхэдэ, эндэ ажаhуугшадай нэгэн гэртэхиндэнь нарай үхибүүе мансылха булганай арhан hуури бэлэглэhэн гэдэг.
Yшөө алдар суута хаанай залуудаа хүбшэ тайгын оёороор дайсадhаа хоргодон тэрьедэhэн тушаа түүхэ бэшэгүүд соо тэмдэглэлнүүд бии.
Yшөө Рашид-ад-Дин Чингис хаанай хэлэhэн иимэ үгэнүүдые бэшэжэ мүнхэлһэн:
- Ерээдүйн сагта Баргажан-Түхэм нютагай Онон ба Хэрлэн мүрэнүүдэй эрьедэ түрэhэн хүбүүн бүхэн түрэхын эрэлхэг зоригтой, hүбэлгэн ухаатай, шандааhатай шуран бэетэй байха табисууртай. Дээдын заяанай адис- тай хүнүүдтэ ехэ эрдэм hургаалшье хэрэггүй.
«Уран-Дүшын» таабари
Yбэр–Байгалай домогоор, Ононой «Ехэ Арал» гэжэ олтирогой Дэлюун-Болдог газарта Уран-Дүшэ гэжэ үндэр добо дээрэ түрэhэн.
Хоёр метрэй үндэртэй Уран-Дүшэ добо олон асуудалнуудые түрүүлдэг. Тэрэ түхэлөөрөө урдын монгол хаануудай ордоной hуури hануулдаг гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ. Тиимэ үндэртэй добонууд урдын хүнэй гараар бүтээгдэhэн байдаг ха.
«Уран» - оюун бэлигтэй, «дүшэ» – дарханай зэмсэг гэhэн удхатай.
Тиигээд П.Пельо гэжэ зүүн зүгэй арадуудые шэнжэлэгшэ Фран- циин эрдэмтэнэй тайлбарилhаар, Тэмүүжэн гэhэн нэрэ «дархан» гэhэн удхатай. Энээниие дэлхэйн олон эрдэмтэд дэмжэдэг.
Тиимэhээ Чингис хаанай Тэмүүжэн гэжэ бодото нэрэнь Уран- Дүшэ гэhэн доботой бүхэ холбоотой гэжэ тоосоогүй. Дэлюун-Болдог, үнэн дээрээ ЮНЕСКО-гой соносхоhоор, хоёр мянган жэлнүүдэй Хүн – Чингис хаанай түрэhэн тоонтонь байжа магадгүй! Тиимэhээ Россиин арадуудай соёлой түүхэтэ баялигуудай тоодо оруулагдаха аргатай.
Автор: Баярма БАТОРОВА