Эсэгын дайнай сууряан

Түүхэдэ мүнхэрһэн баатаршалганууд

Дэлхэйн хоёрдохи дайн 54 сая хүнэй ами наһые таһалһан, тэдэнэй 27 сая СССР гүрэнэй эрхэтэд байһан юм. Элдэб гүрэнүүдэй 1710 хото ба 70 000 тосхон һуурин хосоржо һалаһан.

Эсэгын дайнай түрүүшын үдэрнүүдтэ хаа-хаанагүй сэрэгэй воен­комадуудай байшангуудта дүтэлхын аргагүй байһан. Тэдэниие һайн ду­раараа фронт руу мордохо хүсэлтэй хүнүүд хүреэлдэг байгаа. Залуу хүбүүдэй хажуугаар олон эхэнэрнүүд байдаг һэн.

Дайнай жэлнүүдтэ хархис фашист­нуудай урдаһаа 600 мянганһаа 1 сая хүрэтэр эхэнэрнүүд дайлалдаһан. Тэдэнэй 80 мянганиинь офицернүүд байһан юм. Һайн дураараа фронтдо мордоһон эхэнэрнүүдһээ бүридэһэн авиациин полкнууд, буудалгын ба тагнуулай бригаданууд болон моря­гуудай ротонууд эрэлхэгээр Эхэ оро­ноо хамгаалһан габьяатай.

Эсэгын дайнай үедэ 11,5 мянганһаа үлүү хүн Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн. Тэдээн сооһоо 87 эхэнэр. Эгээл залуу Герой­нууд – 14 наһатай Валентин Котик ба Марат Казей, 17 наһатай Лёня Голи­ков ба Зина Портнова.

Дэлхэйн дайнай

«Иван Сусанин»

Псковой можын ажаһуугша 83 наһатай Матвей Кузьмин хоёрдохи дэлхэйн дайнай үедэ Советскэ Со­юзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн эгээл үндэр наһатай хүн болодог. Тэрэ 1942 ондо Иван Сусанинай эрэл­хэг габьяа дабтаһан түүхэтэй.

Матвей Кузьминай түрэл тосхониие эзэмдэһэн фашистнууд манай совет сэрэгшэдэй ара талада нюусаар гаража, гэнтын добтолгоор хю­даха гэһэн түсэбтэй байгаа. Тэрэнэй тулада һайн газар заагшые бэдэ- рээд, Матвей ангуушанда хандаһан ха. Фашистнууд үбгэжөөлдэ туһаламжа үзүүлһэнэйнь тулада ехэ “го­норар” – мүнгэ, талха, харшиин ба “Зауэр” маркын һайн шанарай буу дурадхаһан.

Матвей үбгэн зүбшөөһэн хэбэр үзүүлээд, “гонорарай” мүнгэ нэмэхэ тухай эрилтэ табиһан байгаа ха. Тэрэ немецүүдэй зориһон газарые карта дээрэ лаблажа хараад, һэнгэргүй бэ­лээр ба түргөөр газаршалжа абааша­хаб гэжэ мэдүүлһэн юм.

Уданшьегүй наһатай ангуушан бахархан хүхилдэһэн фашистнуудые дахуулаад, нютагай зоной тэрэниие үзэн ядаһан харасанууд ба хараал шэбэл доро харгы замда гараһан юм.

Энэ үедэ Матвей үбгэнэй 14-тэй Василий аша хүбүүнэй тосхонһоо га­раад, дүтын ой руу шэглэн ошоһые немецүүдшье, ажаһуугшадшье ойл­гожо хараагүй.

Ангуушанай һүниин харанхыгаар дайсадай отрядые нилээд удаан дахуулжа, үүр сайха үедэ хэ­рэгтэй газарта асархадань, манай совет сэрэгшэд аадар мүндэр шэнги шэрүүн буудалгаар угтаһан юм.

Тэрэ хадаа Матвей үбгэн абынгаа нюуса даабаряар Василий хүбүүнэй бушуу түргэн ошожо, уридшалан мэдүүлһэн ушараар манайхин хэмжээнүүдые абажа, фашистнуудые бута сохиһон байна. Матвей үбгэн ашаяа эльгээгээд, немецүүдые эгээл ута харгыгаар удаан дахуулжа, хосор­хо газартань хүргэһэн байгаа гэжэ элирүүлэгдэһэн. Манай сэрэгшэ­дэй бэлдэжэ үрдихын тулада тиигээ бшуу.

Тэрэниие ойлгожо, ехээр уурлаһан немец офицер байлдаанай эхиндэ Матвей үбгэниие буудажа алаһан. Эрэлхэг зориг харуулжа, баа- тарай үхэлөөр унаһан Матвей Кузь­мин Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн намтартай.

Габьяата сэрэгшэн - баабгай

Дэлхэйн хоёрдохи дайнай үедэ Польшын сэрэгэй зэргэдэ фашист­нуудтай тэмсэһэн Войтек гэжэ нэрэ­тэй баабгай суурхаһан юм.

1942 ондо тэрэ армиин сэрэгшэд нэгэтэ хээрэ хүдөө багахан хүбүүнтэй уулзаад, эдеэ хоолоор хүндэлһэн байгаа. Гэнтэ хүбүүхэнэй абаад ябаһан рюкзагынь нээгдээд, досоонь нюугаатай байһан шал нарай бааб­гайн гүлгэн бултайжа гараһан ха. Сэ­рэгшэд хүбүүхэндэ нэгэ хэды баанха мяханай консервэ, шоколад, донго­рог хутага г.м. дурадхажа, нялха бааб- гайе андалдажа абаһан түүхэтэй. Тэрэнь үшөө эхэеэ хүхэжэ ябаһан, эдеэ хоол жажалаад залгижа эдихэ аргагүй байһан ха.

Сэрэгшэд һүнэй консервэ эдь­хэжэ, архиин бутылкаар угжадаг, хатуу эдеэ өөһэдөө жажалаад буй­луулжа, нялхадаа эдюулдэг байгаа. Пётр гэжэ сэрэгшэ баабгайн гүлгые ёһото эхэнь мэтээр үбсүүн дээрээ няажа хэбтүүлээд унтуулдаг һэн ха. Саашадаа тэдэ хоёр эгээл ехэ нүхэд болоһон түүхэтэй.

Тэрэ баабгай артиллериие хан­галтын тусхай ротын бүридэлдэ Иран, Палестина, Африка, Итали гүрэнүүдэй дэбисхэрнүүдээр дай­шалхы замуудые гаталһан. Сэрэг­шэд бүхы арга шадалаараа бишыхан баабгайгаа амтатай эдеэгээр хоол- луулхын хажуугаар пивэ уулгажа, тамхи татажа һургаһан ха. Зарим мэдээгээр, тэрэнь тамхи бааюулжа һородоггүй, харин махорко миин аман соогоо жажалдаг байһан ха. Харин пивэдэ аргагүй дуратай, хүн уудаг байгаа.

Үшөө сэрэгшэд гайхамшагта бэр­хэ дрессировщигууд байшоо. Тэдэ­нэй хүтэлбэри доро Войтек бааб- гай ахамад офицернүүдые сэрэ­гэй ёһоор хүндэлэн мэндэшэлжэ ба хүнүүдтэй барилдажа һураһан юм. Гурба-дүрбэн сэрэгшэдтэй нэгэ доро барилдаад, заабол илахын хажуу­гаар бэенүүдтэнь багаханшье хоро хүргэдэггүй байһан. Ехэ амгалан тэ­нюун, хүнэй бэедэ дүмэжэ хүрэдэг һэн ха.

Өөрөө амяараа модон будка соо гансааран үлэхэ дурагүй, хододоо сэ­рэгшэдтэй хамта майхан соо унтадаг байһан ха.

Нэгэтэ сэрэгэй рото ехэ шанга байлдаанай үедэ снарядуудтай хүндэ хайрсагуудые ашаанай унааһаа га­раар буулгажа зөөһэн байгаа. Тэрэ үедэ Войтек баабгай ехээр хүлгэжэ гүйлдэһэн сэрэгшэдтэй адли зэр­гэ авто-унаада дүтэлөөд, хүн мэтээр зогсожо, урдахи һабарнуудаа гар­нууд мэтээр һарбайһан юм. Тиигээд һабарнууд дээрэнь снарядуудтай хайрсагай табигдахада, байлдаанай газар руу зөөлсэжэ, ехэ туһаламжа үзүүлһэн габьяатай. Олон хайрсагуу­дые абаа-шажа, сэрэгшэдэй хажууда табихадаа, нэгыеньшье унагаагаагүй гэжэ хэлэгдэнэ.

Һабарнуудтаа снаряд бариһан баабгайн дүрсэ мүнөөшье хүрэтэр Польшын артиллериин сэрэгүүдэй 22-дохи ротын һүлдэ тэмдэг болодог юм.

1947 ондо Войтек баабгай сэ­рэгэй албанһаа табигдажа, Шот­ландиин Эдинбург хотын зоопарк соо хүндэтэй ветеранай зэргэдэ байрлаһан. Дайшалхы нүхэд сэрэг­шэдынь хододоо тэрэнээ эрьежэ ерэ­дэг, түмэр вольер соонь ороод, пивэ ба тамхяар хүндэлдэг һэн. Ехэнхидээ уруу дуруу һуудаг болоһон Войтек гансата хүхюутэй боложо, нүхэдөө тэ­бэридэг, барилдадаг байгаа.

1963 ондо дэлхэйн хоёрдохи дайнай ветеран Войтек баабгай наһа бараһан. Тэрэнэй дурасхаалта хүндэлэлэй мемориальна самбарнууд ба хүшөөгэй дүрсэнүүд Англиин Лондон ба Вилсби-Вудс, Шот­ландиин Эдинбург гэһэн хотонуудта бии.

Габшагай сэрэгшэн баабгай ту­хай ном хэблэгдэһэн, кино ба мультфильм буулгагдаһан, компьютерна наадан бии.