Далахай нютагай бии болоһон тухай

Нэгэдэхи һанамжа. Халха Монголһоо ерэһэн Хан Хонгоодор Түнхэндэ Эрхүү мүрэнэй эрьедэ ажаһуугаа юм ха. Тэрэ үедэнь алаг шара гүүниинь унагалба, теэд унага­ниинь гай боложо, Эрхүү гол руугаа унашаба. Хан арай гэжэ унагаяа оло­жо гаргахадань, тэрэнь гайха гэлы, найман хүлтэй байжа байба. Хан ехэ­тэ һэжэгтэ абтажа, энэ ехэ муу юумэ зүгнэбэ гэжэ, эндэ байжа болохогүй гэжэ шиидээд, шаргал гүүндээ хог­шол зөөреэ ашажа, урагшаа һарьдаг дабажа, Сэхир голой эхин Бэлшэр гол руу буужа ерэбэ. Тиигэн уруу­дажа, Сэхир Һүбэтэ голнуудай уул­зуурта, эмээлэй дүрөөдэ хүрэмэ ута үдхэн ногоотой газарта мүнхэ бууса­яа түхеэрһэн түүхэтэй. Хойто жэлынь хүбүүдтэй боложо, Дала гэжэ нэрэ үгэбэ. Хожомынь түрэһэн дүүнэрынь Дала ахай гэлдэдэг болоод, ахайнь Далахай гэжэ нэрэтэй болошоо һэн. Энэ нэрээрнь байһан нютагынь нэрлэгдээд, нютагнай Далахай гэжэ нэрэтэй болоо. Далахай хүбүүндээ Мөөтөөн гэжэ нэрэ үгөө.

Мөөтөөн – Бажагадай – За­яата. Заяатын Угаарал 4 хүбүүтэй, Дүрбэнгүүдэй уг гарбал. Заяатын Бушхай 7 хүбүүтэй, долоонгуудай уг гарбал.

2-дохи һанамжа. Цыбиков Шаг­даржабай дурдалгаһаа (1931 ондо бэшэһэн): «1931 ондо 15-тай болобоб. Нютагайнгаа бии болоһон түүхээр ехэтэ һонирхоноб, теэд балай мэдэ­хэ хүн хомор. Урданай юумэ мэдэ­дэг Дандаариин Данзан гэжэ хүндэ абаашахаб гэжэ баабаймни найдуулба. Ноябриин хуушаар түхеэржэ, энэ хүндэ Мүльһэтэдэ Ухаа Биль­чир ошохо гэжэ гарабабди. Данзан таабайн хөөрөөн: ХVII зуун жэлэй тэнгээр буряадууд болон ойрадууд хоёр талаһаань хашагдажа эхилһэн байгаа. Нэгэ талаһаань, Сагаан хаа­най алба хаагшад; нүгөө талаһаань – Монголой хаашуул, тайшаанууд. Эдэнэр алба налог эридэг байгаа. 250 жэлэй урда Очирой Сайн хаанай сэ­рэгшэд Хуйтунда байһан арад зондо добтолжо оробо. Буряадууд Худын гол ба Түнхэн руу тэрьелбэ. Хажуу- гаарнь монголнууд Сөөхэр Боолдойн сэрэгшэдһээ баһал тэрьелээ. Энэл үедэ Монголой Гэгээн тайшаа баруун нютагуудта дайгаар ороһон байгаа.

Тиигэхэдэнь буряадууд ородуудтай хамтаран, Гэгээн ноёниие түрижэ ябуулһан байгаа. 1675 ондо Туһалаг гэжэ хүн хамаата зоноороо Монголой хаашууд ба тайшаанарай сэрэгшэдһээ тэрьелэн, Худынгоо голһоо ошохо баатай болобо. Энэ хүн Буха ноёнһоо угтай һэн.

1700 ондо Туһалаг наһа бара­жа, Алагуй гэжэ нэрэ алдартай хүбүүниинь отогоо эзэлжэ үлөө һэн. Тэрэнэй Далахай гэжэ нэрэтэй дүү хүбүүниинь Түнхэн руу ошожо һуурижаба. Байһан нютагынь тэрэ­нэй нэрээр Далахай гэжэ алдарша­ба. Теэд эндэшье байхадань, монгол­нууд дайшалжа амаруулбагүй. Тии­гэхэдэнь Далахайн ашанар Бушхай Һаарал хоёр гэртэхинээ абаад, Хамар Дабаанай һарьдаг дабажа, Һүбэтын гол руу орожо, адагтань тогтобо. Ан гүрөөһөөр элбэг, амгалан һайхан нютагые һайшаажа, энэ голдо ню­тагжаба. Холо Түнхэндэ үлэһэн таа­байгаа һанан дурдажа, шэнэ нютагаа таабайнгаа нэрээр нэрлэбэ.

Эдэнэрэй һүүлээр сөөхэр, боол­дой, шошоолог хохо, аштараг, өөсхэй гэхэ мэтэ угай зон зөөжэ ерэһэн бай­гаа. Угһаа угта дамжуулагдагша угай хөөрөөн соо Далахай Мөөтөөн гэжэ хүбүүтэй болоһон гэлсэдэг:

Мөөтөөн (1680-1760) - Бажага­дай (1715-1770) - Заяата (1740-1810); Заяатаһаа Бушхай 7 хүбүүтэй, долоон­гуудай уг гарбал; Нүгөө хүбүүниинь - Һаарал 4 хүбүүтэй, дүрбэнгүүдэй уг гарбал.

Дандаариин Данзан таабайшье хөөрөөгөө дүүргэбэ. Таабайда баяр хүргөөд, баабайтаяа Бэлшэртээ бу­саа һэмди.

1931 оной ноябрь соо Цыбиков Шагдаржаб 15-тайхан ябахадаа, энэ домог бэшэжэ абаһан байна.

3-дахи һанамжа. Буряад нютагуу­дайнгаа уг гарбалай домог түүхэ бүхы наһан соогоо суглуулһан, элитэ эр­дэмтэн Сергей Балдаевай 1945 оной мартын 27-до Жамбал Эрдынеевһээ бэшэжэ абаһан зүйлһөө дурадхана- бди. ХVII зуун жэлэй тэн багаар Халха ба Джунгаариһаа «Бошогто хаанай буһалгаан, Сайн хаанай самаргаа­най» үеэр тэрьелжэ, Түнхэн ба Эрхүү ехэ олон зон ерэһэн байгаа. Эрхүүгэй гол соо багтажа ядажа, ехэ хёмор­гоон боложо захалаа. Тиигэхэдэнь Туһалагай Далахайн хүбүүд сүлөө га­зар бэдэржэ эхилээ. Хани ба Һаарал гэжэ хүбүүдынь урагшаа һарьдаг дабажа, Захаамин руу ороһон, бэ­шэниинь Алагүй, Сагаан, Ашагабад гэһэн хүбүүдынь Худын голдо байр­лажа, Хүрхүүд ба Хойбо гэгшэдынь Түнхэндэ Тоолог ба Хүрхүүд нютагу­удта үлөө һэн.

Далахайн уг - Буха ноён – Бул­гад - Булган хара - Ботой буумал – Туһалаг. Туһалагһаа Алагүй, Хойбо, Далахай, Сагаан Ашагабад, Хүрхүүд. Далахайһаа, Хаанаһаа Һаарал, Хаби, Хабиһаа Содном.

Хаанай аша хүбүүн Содном Хабиевһаа Захааминай Далахайн зон таража, долоон үе боложо бай­на. Угааралай үринэрһөө Түнхэнэй Тоорын сомоной Далахай нютаг бии болоһон. Утаата-Далахайн сомоной хүнһөө бэшэжэ абтаһан Захааминай аймаг, БМАССР, 12.03.1946 он.

4-дэхи һанамжа. Манай Далахай нютагай бии болоһон тухай дай­най ба ажалай ветеран Һама-Цырен Жалсановай бэшэһэн баримта.

Хан Хонгоодор Ангарын баруун тээ Сохой гэһэн нютагта һуудаг һэн. Хитад Монгол гүрэнүүдэй хоорон­дохи хилэ табигдаха үедэ Россиин Сагаан хаанай Эрхүүгэй губерна­торай хажууда Хан Хонгоодор гэжэ хүн оршуулагша ба газаршанаар дурадхагдаһан, ябалсаһан байна. Энэ хүн ажалаа амжалтатайгаар дүүргээд, бусаха замдаа Захааминай заха хойнохи газар һайшаажа, байр­лажа, хүбүүтэй болоо. Хүбүүндээ Хан Далахай гэжэ нэрэ үгөө бэлэй. Энэ хүбүүнэй нэрээр манай нютаг Да­лахай гэжэ алдаршаһан байна. Хон- гоодор элинсэг таабай Монголой Хо­нин Хотогойто гэжэ газарһаа ерэһэн түүхэтэй. Хулжажа ерэһэн Хонгоодор гэлсэдэг һэн.

Б.Ш.Гармаев – дайнай ба ажалай ветеран, Һама-Цырен Жалсанов, дай­най ба ажалай ветеран, 1993 оной майн 28.

Гурбан зуугаад жэлэй саана үнэн юун болоһыень мэдэхэ аргагүй хадаа алишье баримтыень хараадаа абаха баатайл гүбди даа. Элинсэг таабайна­раймнай үзэсхэлэн һайхан дайдада нютагжаһаниинь болоол гэжэ бодо­од, 6 нютаг зомнай амгалан тайбан ажаһууг лэ даа гэжэ үреэхэ байнабди.

Хаанаһаашье, ямаршье аргаар Хан Хонгоодор ерээб хамаагүй, энэ хүмнай манай нютагай эхи табиһан, тэрэнэй ашаар дүрбэнгүүд, долоон­гуудай уг эхилһэн.

Угаарал – Ойбон – Түүтэй – Жорто- Мөөлөөн. Эдэ дүрбэн аха дүүнэрһээ дүрбэнгүүдэй уг гарбал эхилһэн.

Бушхай – Бараншуу – Хүрхөөсэй Хуусай – Дармай – Шангарба – Һэлтэ – Билбааһан. Эдэ долоон аха дүүнэр долоонгуудай уг эхилһэн.

Манай Далахайн зон ехэнхинь дүрбэнгүүдһээ тараһан. Долоонгууд угай зон нютагтамнай үсөөн, юундэб гэхэдэ, энэ угаймнай зон ехэнхинь шадалтай, баяншаг байһан, хубисха­лай үедэ хамалган хашалганда оро­жо, холын хүйтэн дайдада нилээн хосорһон. Эдэ зоной һууринууд Зүүн Хабарзаанда, Дунда Үбэлзөөндэ байһан.

Харганатада Малаасгай баян үбэлжэдэг һэн. Тоо тоомшогүй олон адуутай байгаад, амандаашье эдихэгүй, шонын һэеэр ажа болохо. Багахан урса гэртэй, гэрэйнь һуури һая болотор байгша һэн. 30-аад оноор адууеынь абаашажа, аукцион «торг» болоһон гэлсэдэг. Адууеынь туугаад ябахадань, түрүүшын адуунай Түглэ хүрэжэ ябахада, һүүлшынхинь Байса тойрожо ябаһан гэлсэдэг. Тиигэхэдээ хэды тоотой адуун, эды олон адуун хаанаа ошоһон, хэнэй аманда ороо гээшэб. Адуунһаа ондоо зөөригүй, һарьһан дэгэлтэй, борсогор заахан үбгэн эмээлээ үргэлөөд, улаан хооһон болошоод, хайратай юумэ Түглэ руу орожо ябаа һэн гэжэ ная гаратай Бу­даева Маруся төөбии хөөрэгшэ һэн. Малаасгайн һамган Хандама гэжэ нэрэтэй һэн. Нэгэтэ Түнхэнһөө айл­шалжа ороһон хүн «Малаасгайн һамган үмдөөрөө шоройгоо хамаһан, үһөөрөө үрхөө таглаһан» – гэжэ хэлэһэн гэлсэдэг. Энэнь ямар удхатай байгаа юм, бү мэдэе.

Хамтын ажал хабатай һэн

Тэрэ холын 1930 ондо хамтын ажахынууд эмхидхэгдэжэ эхи­лээ һэн. Баруун Хабарзаанда ТОЗ, Һүбэтэдэ «Улаан Туяа» гэжэ колхоз, Мүльһэтэдэ Ворошиловай нэрэмжэ­тэ колхоз эмхидхэгдээ. Хатуушаг саг һэн даа гэлсэдэг. Хамтын суглаанууд үдэр һүнигүй боложо байха, хэлэндэ бэрхэ хүнүүдынь хэдэн часаар үгэеэ хэлээд һалахагүй. Илангаяа Цыден­жапова Дамдин төөбии үргэ аманда бэрхэ, шүүмжэлхэдээ шанга һэн гэл­сэдэг. Яндайжа байгаад, нюдэеэ ани­жа абаад лэ эхилдэг һэн гэлсэдэг.

ТОЗ-ой ноён Арьяндов Бапаа, мал мэдээшэниинь – Гомбоев Дондог, бэ­шээшэниинь – Дондог Онеод; «Улаан Туяа» колхозой ноён – Доржиев Цы­бикжаб, бэшээшэниинь – Шоенов Бадмажаб, малай мэдээшэ – Гунгаа Шоймпол; Мүльһэтэдэ – түрүүлэгшэ Пренглаев Дымбрыл, бэшээшэ – Дымбрылов Пагбажаб, малай мэдээ­шэ – Пренглаев Сосор гэгшэд байгаа. 1932 оной майн нэгэндэ эдэ гурбан ажахынууд хамтаржа, «Улаан Дала­хай» гэһэн колхоз эмхидхэгдээ һэн.

1956 ондо «Улаан Далахай» колхоз ба Кагановичын нэрэмжэтэ (Утаа­тын) колхозтой нэгэдэжэ, «Байкал» гэһэн томохон колхоз болоһон юм.

Һүүлдэнь 1968 ондо «Байкал» кол­хоз Далахайн совхоз боложо, адуу ма­лайнгаа тоогоор республика соогоо томохон ажахынуудай тоодо ороһон юм. 25 жэлэй туршада Далахайн сов- хозые хүтэлһэн Хартаев Владимир Лыксыренович «Республикын габь- яата ветеринар» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэжэ, бэрхэ хүтэлбэрилэгшэдэй тоодо ородог һэн.

1992 оной январиин 1-дэ Дала­хайн совхоз һалажа, хоёрдохи отде­лениин бааза дээрэ «Улаан Далахай» гэһэн багахан эмхидхэл болоо. Утаа­тада хамтын ажахы һалажа, олон тоо­то үмсын ажахынууд болоо һэн.

«Улаан Далахайн» эмхидхэл:

Директор Жигжитов Б.Л.; ахамад бухгалтер Жигжитов В., ахамад эко­номист Ринчинова Е.Д.

1994 оной октбяриин 4-һөө «Улаан Далахай» гэһэн эмхидэл КДХ «Улаан Далахай» болоо һэн. Директор База­ров А.Б., ахамад бухгалтер Будаева Л.Н., ахамад экономист Пренглаева Е.С.

1928 оной апрелиин 16-да КДХ «Улаан Далахай» «Дабаата» гэһэн кооператив болоо һэн. Хамтын ажа­хы, колхоз, совхоз байгуулалсаһан, хүтэлбэрилһэн хүнүүд.

1931 он - Дымпилов Б., 1931-1935 ону­удта Цыренов Л.Ц., 1937-1941 онууд- та – Цыренов Очир, 1944-1948 - Чер­нинов Ц-Жап, 1948-1956 - Гармаев Б.Ш., 1956-1958 - Батуев Б.Б., 1958 – 1964 -Бабалаев Д-Н.Д., 1964-1981 - Хартаев В.Л., 1991-1992 - Бадмаев Б.Д., 1992 – 1996 - Жигжитов Б.Л., 1996 -1998 – Базаров А.Б.

Сагай эрхээр хамтымнай ажахы­нууд һандаржа, манай Далахайда олон тоото үмсын ажахынууд бии боложо, ажалша малша зомнай адуу малаа үдхэжэ, ямаршье сагай бо­лоходо ядаралтагүй, ажа болоод лэ байна.

Екатерина РИНЧИНОВА, хүдөө бэшэгшэ (Захааминай аймаг)