Үльгэрөө үргэе!

ХҮШӨӨГЭЙ ДЭРГЭДЭ

Арадай ама дамжан, мянгаад жэлые һэтэ дабажа ерэһэн «Абай Гэсэр» үльгэрөө залуу үетэндөө заа­жа, хөөрэжэ үгэхэ уялгатайбди. Агууехэ энэ үльгэрые эрдэмтэн Цыбен Жамцарано Маншуд Имегеновһээ эгээл түрүүн бэшэжэ абаад, 1905 ондо Санкт-Петербург хотодо хэблүүлһэн түүхэтэй. Байгал далай тойрон, тай­гын гүн соо ажаһууһан «харанхы» буряад арад Гомерэй «Иллиада» болон «Одиссей» зохёолнуудһаа удхаараашье, мүн түхэлөөрөөшье дутуу бэшэ өөрын үльгэртэй зон гэжэ харуулхадаа, Европын сэхээтэдые, эрдэм шэнжэлэгшэдые гайхуулһан юм. Энэ гайхамшагта арадайнгаа аман зохёол һайнаар үзэжэ, шэн­жэлжэ, Гэсэрэй нэрээр нэрлэгдэһэн һайндэртэй болохо ёһотойбди, - гэжэ «Угай зам» сониной эрхилэгшэ, эрдэм шэнжэлэгшэ Владимир Буда­евич Цыбикдоржиев үгэ абхадаа хэлэбэ.

«1903 ондо Цыбен Жамцарано оюутан ябахадаа, Ородой хорооной (Русский комитет) даабаряар Дунда, мүн Зүүн Азиин арадуудай аман зохёол суглуулха, шэнжэлхэ бүлэгэй гэшүүн боложо абтаһан юм. Хаанта засагай газарһаа үнэмшэлгэтэй (энэ үнэмшэлгэ харуулһан хүндэ ямаршье аргаар туһалха ёһотой, һаад ушаруулха эрхэгүй байгаа) боложо, ерээдүйн эрдэмтэн нютагаа хүрэжэ ерэһэн байна. Тэрэл 1903 оной нажар Цыбен Жамцарано мүнөөнэй Эрхүү можын буряад нютагуудта хүрэһэн юм. Түрүүшынгээ экспедициин дараа 3 жэл болоод, дахин энэ нютагуудта хүрэхэдөө, Маншуд Имегеновэй «Абай Гэсэр» үльгэр түүрээхэдэнь бэшэжэ абаад, арад зондоо бэлэглэһэн байна. Суута үльгэршэнэй түүрээһэн «Абай Гэсэр» эгээл урданай сагһаа энэ болотор дамжан ерэһэн үльгэр болоно гэжэ эрдэмтэд хэлэһэн байдаг.

Хэдэн хоногой туршада үдэр һүнигүй үльгэр түүрээхэдэнь бэшэ­жэ абааб. Бэшэжэ байһан гарайнгаа хүдэлхөө болиходонь, эльбэжэ бай­жа ажаллааб. Һүүлэй һүүлдэ Маншу­дай хэлэниинь эрьелдэхэеэ болёо, - гэжэ эрдэмтэн Цыбен Жамцарано өөрынгөө дэбтэртэ бэшэһэн байдаг.

ГЭСЭРЭЙ ҮДЭР

Буряад Уласай байгуулагдаһаар 100 жэлэй ойн баярта дашарамдуу­лан, арадай аман зохёолой дэнзэнь болоһон «Абай Гэсэр» үльгэрэй һайндэр тэмдэглэдэг болохо тухай мэдээжэ зон болон ниитын ажаябуу­лагшад Алексей Цыденовтэ дурадхал оруулһан юм. Тэрэнэй хажуугаар хүршэ Эрхүү можын болон Үбэр Бай­галай хизаарай амбан захирагшадта бэшэг бэшэһэн байха юм.

- «Абай Гэсэр» үльгэрэй хүдэлөөн доро арад зон нэгэдэжэ, түрэл хэлэн, соёл уралигайнгаа хүгжэлтэдэ орол­содог байгаа. Мүнөө бэлэн бэшэ сагта «Гэсэрэй наадан» гэһэн үндэһэн һайндэр бии болгохо хэрэгтэй. Тус һайндэрэй дали доро арадаа суглуу- лха болонобди, - гэжэ эмхидхэгшэд тоолоно.

Дэлхэй дээрэ хэдэн мянган үндэһэ яһатан ажамидардагшье һаа, орой­доо 50 гаран үндэһэ яһатан өөрын үльгэртэй байһаараа омогорхохо аргатай. Тэдэнэй тоодо манай буряад- монгол арад түмэн иимэ ехэ аман үгын баялигтай байһандаа һүр һүлдэмнай дээгүүр намилзаха ёһотой.

Буряад арадтаа мэдээжэ зоной иимэ удхатай хандалга-бэшэг Алексей Самбуевич абахадаа, энэ хэрэг дэмжэһэн юм. «Иимэ һайндэр буряад арад түмэндэ хэрэгтэй гү гэжэ бидэ өөһэдөө шиидхэхэ ёһотойбди. Тиимэһээ 300 мянган хүнэй дэмжээ һаань, хуулиин ёһоор баталха зэргэ­тэй байхабди», - гэжэ Буряад Уласай Толгойлогшо хэлэһэн юм. Тиимэһээ энэ һунгалтада оролсожо, өөрынгөө һанамжа дурадхахыень аха дүүнэрээ уряалха байнаб, - гэжэ «Буряад соёл» нэгэдэлэй эдэбхитэн Людмила Серге­евна Байминова хэлэнэ.

ДАХИНАА ҺЭРГЭҺЭН ААД...

Эгээл түрүүн «Абай Гэсэр» үльгэрэй һайндэр 1942 оной ноябрь һарада тэмдэглэхэ тухай захиралта 1941 оной майн 6-да баталагдаһан юм. Теэд Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилжэ, бүхы юумэн мартагдаа ааб даа. Дахинаа энэ хэрэгтэ сэхээтэдэй 1950-яад онуудаар бусахадань, «хаан түрэлтэнэй үзэл баримталһан үльгэр» гэжэ тоолог- доод, олон жэлэй туршада мартагдаһан байха.

1990-ээд онуудаар гүрэн түрымнай шугам һэлгэгдэхэдэнь, арадай мэдэрэл һэргэжэ, «Абай Гэсэр» үльгэр бусаагдаа, тэрээндэ зорюулагдаһан һайндэрнүүд Эрхүү, Шэтэ можын болон Буряад ороной нютагуудта үргэнөөр тэмдэглэгдэ­жэ эхилһэн түүхэтэй. «Абай Гэсэр» үльгэрэй 1000 жэл үргэнөөр тэмдэглэгдээ һэмнай даа. Тэрэнэй һүүлээр баһал арба гаран жэлэй туршада ямаршье үйлэ хэрэг эмхидхэгдээгүй аад, һаяын жэлнүүдтэ һайн дуратан, ниитын хүдэлөөнүүдэй ашаар «Гэсэ­рэй һайндэр» баталха талаар ажал ябуулна.

«Суута үльгэршэн Маншуд Имегеновэй түрэһөөр 140 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан уран зохёолой үдэшэ 1989 оной сентябриин 25-да үнгэргэгдэһэн юм. Энээнһээ уламжалан, алтан намарай түрүүшын һарын 25-да «Гэсэрэй һайндэр» баталха тухай хэлсээн болоно. Энэ хэрэгые дэмжэхэеэ һанабал, өөрынгөө дуугаа үгыт гэжэ олониитын эмхинүүдэй эдэбхитэн уряална.