911
«Алтан дээд үнэний аялгуу»-ны 15-дахь өртөөлөгч Хөх Нохой овогт Ж. Нүрзэд
Угайнгаа хүбүүд соо хурса һонор ухаатай, абьяас бэлигтэй хүбүүе шэлэжэ абаад сээжэлдүүлдэг байгаа. Журнайн Нүрзэд 15-дахи үеын хүн уг гарбалайнгаа үбгэ дээдэшүүлһээ сээжээр дамжуулһан номые, үгэ алдангүй хадуужа, һанажа абаһан байна. Тиин наһанайнь нүхэр Долгорсүрэн оршон сагай монгол хэлэндэ хүрбүүлэн, 2000 ондо хэблүүлжэ, эрдэмтэдэй үмэнэ дэлгэн табиһан түүхэтэй. Энэ зохёолой мүнөө сагай хүнүүдтэ дамжуулха хэрэгтэ бүхы наһаа зорюулһан, асари ехэ ажал хэһэн Журнайн Нүрзэдэй нэрэ монгол түмэн соо мүнхэлэгдэхэ ёһотой гэжэ һананаб.
«Байгал» сэдхүүлдэ толилогдоһон эдэ хөөрэлдөөнүүдые уншаад, би ехэтэ һонирхожо, Монголой интернет сооһоо һабагшалжа, һурагшалжа, уншажа, олон шэнэ юумэ мэдэхэ болооб. Мэдэхэ болоһоноороо таанарта хубаалдахамни.
«Алтан Дээдэ Үнэнэй аялгуу», «Хөх монголыг төрөөр бадраах хутагтай нэүрит засгийн алтан дээд үнэний аялгуу» гэһэн хэдэн боти номуудай удхые Чингис хаанай зарлигаар Сорхогтани бэкини хатан зохёоһон. 1251 ондо Мүнхэ хаанай шэрээдэ һуухада, Сорхагтани хатан номой гол удхые түүбэрилэн хэлэжэ, захяа болгон дамжуулжа хэлэжэ үгэһэн.
Сорхогтани хатан Хэрээдэй Ваан хаанай түрэһэн дүү Жахаа Гамбуугай басаган бэлэй. Чингис хаанай байгуулһан Хүреэ гэжэ һургуулида һураһан, засаг түрын жолоо бариха тухай ехэ һургаали үзэһэн, маша ехэ эрдэм номтой хүн байһан.
Олон агуу шанарайнь дотор хамагай шухала шанарынь, хүнүүдые таажа мэдэдэг шадабаритай байгаа. Ухаатай басаган гэжэ Чингис хаан адаглаад, одхон хүбүүн Толуйдаа һамган болгожо абаһан юм гэхэ.
Сорхогтани хатан тэрэ сагта Чингис хаанай дэргэдэ байһан Ехэ хуралай дарга байгаад, бүхы зүбшэн хэлсэлгэдэ, шиидхэхэ асуудалнуудта оролсожо байһан үндэр болбосоролтой сэсэн мэргэн эхэнэр байһан юм. Сорхогтани хатан Мүнхэ, Хубилай, Хүлэгү, Аригбүхэ дүрбэн хүбүүдые түрэжэ, тэрэ хүбүүдээ бэлиг шадабаритай, оюун ухаатай, эрдэм болбосоролтой хаан болгон хүмүүжүүлһэн байна.
Үгэдэй хаанай 1232 ондо хүндөөр үбшэлөөд, үхэхэ туйладаа хүрөөд байхада, өөрынь шуһа мяханай түрэлэй хүнөөр ами наһанай андалдаа хэбэл, һайн болохо гэжэ бөөнэрэй абарал буулгахадань, Толуй Үгэдэй ахаяа абарха гэжэ амин голоо үргэжэ, тэнгэридэ халин ошоһон юм. Үгэдэй хаан элүүр мэндэ һайн болоходоо, Сорхогтани хатаниие сэдьхэн хүндэлжэ, ехэ түрын ёһо журамаар бэкини соло олгоһон. «Бэкини» гэжэ соло юун гэһэн удхатайб гэхэдэ, отог гарбалай тэргүүн заарин бөө, удаган гэһэн удхатай юм ха. Сорхогтани бэкини хатан «Би хүбүүдээ эрын сайнда хүргэжэ, эсэгын һургааляар хүмүүжүүлхэб» гэжэ тангариглаһан байна.
Чингис хаанай хүбүүдэй дундаһаа Толуй хаанай үри һадаһад Монгол гүрэнэй түүхэдэ тон ехэ нүлөө үзүүлһэн гээшэ. Мүнхэ хүбүүниинь Ехэ Монгол уласай 4-дэхи хаан боложо һууһан. Хубилай хүбүүниинь Юань гүрэнэй ехэ хаан болоһон. Хулэгүү хүбүүн баруун Азида дайлалдажа, Хүлэгүүгэй хаанта улас байгуулһан юм. Аригбүхэ хүбүүниинь Ехэ Монгол уласай 5-дахи ехэ хаанда үргэмжэлэгдэһэн байна.
Сорхогтани бэкини хатан ирагуу найраг зохёодог байһан. «Чингис хаанай алтан аялгууны нюуса» гэжэ ном зохёоһон юм гэжэ түүхэ соо бэшэгдэнэ гэжэ профессор С.Даваахүү «Монголоо ярисан монгол» гэжэ сэнхир дэлгэсэй дамжуулгада хэлэнэ һэн. Эрдэмтэн С.Даваахүү «Монголой нюуса тобшоон» зохёолые хэн бэшэһэн бэ гэжэ тодороогүй, тэрэ үе саг тухай шэнжэлгэ хэхэдээ, Сорхогтани бэкини хатан нэрлэгшэ зохёолые бэшэһэн байхадааш болохо гэжэ һананаб гээд эрдэмтэн нэмэжэ хэлэнэ һэн.
«Алтан Дээдэ Үнэнэй аялгуу» номые шудалһан, шэнжэлһэн тухай хэдэн дамжуулга Монголой сэнхир дэлгэстэ нэбтэрһэн байна. Судлаашад энэ зохёол Монгол уласай түүхэдэ, уран зохёолдо, соёл гэгээрэлдэ, гүн ухаанай шудалалгада асари ехэ баялиг асарба гээшэ, эрдэм хүгжүүлхэдэ ехэхэн туһа болохо гэжэ тэмдэглэнэ.
«Мүнгэн тобшо» сайт зохёогшо Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА интернедһээ абтаһан һонин мэдээсэл буряадшалба.
Фото: Заясайхан Самбуугай зураг
