Түрэл Загастайм һургуулида

Комсомол арюухан соломни

Хоёрдохи халаанай гурба­дахи хэшээлэй һүүлээр багша­нарай үрөөндэ ямар ушараар эльгээгдэһэнээ юрэ һанадаггүйб. Ангиин журнал асара гэһэн байгаа юм гү, мэдэхэл юумэ үгы. Сохом мате­матикын кабинедтэ хэшээл боложо байгаа. Багшын даабари абаһандаа яараһан мэгдэһэнээш һананагүйб. Коридор соо гарамсаараа, ханада хадагдаад байһан самбарай дэргэдэ хүдэр хара, залуубтар эрэ самбар дээрэхи саарһануудые нилээн анха­ралтай уншажа харагдаба. Байгаа юм бэзэ дээ. Сэлэнгын аймагай түб һая болоод байһан Гусиноозёрск хотоһоо дэншэһэн нэгэ тушаалтан байгаа юм гү, баһал мэдээтэй бэшэ.

Энэ бол хэзээ болоһон ушар бэлэй? 1962 ондо би 15-тай, 7-дохи ангида һуража байгааб. Тэрэл нама­рынь комсомолой гэшүүндэ абтаад, Гусиноозёрск ябагаар ошожо, ВЛКСМ-эй аймагай хорооной бюро дээрэ баталамжада хүртөө бэлэйбди. Хотын хойтохи хубида, түмэр харгын һалаае зубшаһан гудамжада шулуун нэгэ дабхар байшан соо комсомолой райкомой һая түбхинэжэ байһан үе. Таахада, залуушуулай эмхиин шэнэ гэшүүдые баталха зорилготойгоор райкомой бюро хара үглөөнһөө суглаагаа ябуулна. Үдын хойношог Загастайн дунда һургуулиһаа ерэһэн 100 гаран һурагшадай ээлжээн ерэ­бэ. ВЛКСМ-эй дүримөөр бол гэшүүн бүхэниие нэгэ нэгээр оруулжа, таара­ха, болихыень нарин шалгаха байгаа. Нэгэ нэгээр оруулха болоо һаа, орой үдэшэ болотор суглааниинь унжа­гайршаха һэн. Тиимэһээ аймагай хорооной нэгэдүгээр нарин бэшэгэй дарга, хойто бэеын буряад Василий Михайлович Казаков таһалгын үүдэ нээгээд, хори хорёороо орогты гэжэ захирба. Тиигэбэшье 6-7 хэһэг боло­шобобди. Ороходомнай, нэгэдүгээр дарга нүхэр Казаков арадаа үлгөөтэй, халзан малаан Н.С. Хрущёвой ехэ зурагые заагаад, хэн бэ гэжэ асууба. Эбтэйгээр харюу үгөөдхилээрнай, аймагай түрүү комсомолшон Васи­лий Михайлович: «Амаршалая таана­даа, комсомолшууд болобо гээшэт!» – гэбэ.

«Эгээл тэрэ намарай боро һаарал үедэ, эхиндэ минии дурдагша хүдэр залуу эрэ манай һургуулида морилһон байна. Хэшээл­дээ бусаад байтарни, саа­шаа һуралсал хуряагдахань, Улаан-Үдэһөө ерэһэн айл­шадтай уулзалга коридор соо болохо гэһэн соносхол зар­лагдаба. Түб хотоһоо зориһон айлшадые тоонгүй байхань аргагүй. Һандалинууд шууд табигдажа, һургуулиин ком­сорг Мункуева Катя Буряадай шүлэгшэд Даша Дамбаев, Анатолий Щитов гэгшэд һургуулидамнай морилбо гэжэ айлшадтай танилсуулба.

Шэнэ моодотой нэгэ зэргэ

Дашын ямар хубсаһатай ябаһые зураглажархия. Нюргаар дунда зэргын 1 метр 70 см тухай үндэртэй бэлэй. Хүлынь сэхэ һэн гү, али маяа һэн гү, хооһон багсаагаад яахамнайб. Харин минии һанахада, хүлнүүдынь латин «Х» үзэгэй түхэлтэй байгаа ёһотой гэжэ бододогби. Юундэ тии­гэнэбши гэхэдэ, хүлөөрөө газарые найдамтайгаар тулажа, шадаал һаа, хүлөөрөө ехэ талмай газарые эзэлээд байхые һүлдэлһэн гэжэ энэ маяг абариие сэгнэхээр байгаа. Тиигээдшье 1960-аад онуудай эхеэр залуу хүбүүд, эрэшүүлэй, тэрэ үедэ моододо орожо байһан шодогор үмдэнүүдые үмдэдэг болоод бай­гаа. Тэрэ тоодо Дашашье элһэн үнгэтэй шодогор үмдэтэй. Мүн лэ угаа моодно улаан самсатай, улаан носкитай. Тиигээд шобогор хушуутай мүн моодно хара ялагар туфлитай. Эрэшүүлэй хубсаһанай тон шухала хубинь - боро гү, али хүрибтэр үнгэтэй аад, дүрбэлжэн хээтэй тон моодно пиджак Дашын хүдэр дала мүртэ үмдөөтэй. Спутник, баллистическэ ракетэнүүдые ябууд бүтээжэрхидэг СССР иимэ пиджа­гуудые тэрэ үедэ оёжо шададаггүй байгаа бшуу. Энэл ушарһаа агуу хүсэтэ оромнай бутаржа һалахын үе хүрэтэр үлөөд байһан 20-30 жэл соо иимэ пиджак, хубсаһа оёжо бираагүй дээрэһээ анхан гээгдээд байһан баруун гүрэнүүдһээ, тииһээ тиитэр Хитадһааш бүри хожомдожо, мүнөө хүрэтэр «бензоколонко-гүрэн» гэжэ шоо үзүүлжэ, хорхоншолуулжа ябана ха юмбибди.

Харин тэрэ жараад онуудта соци­алис оронууд гэжэ тоотой имагтал Польшо, Венгри, ГДР мэтын уласууд­та иимэ моодно пиджак, самсанууд оёгдожо, хоморой шухаг эд гэжэ тоо­логдодог дээрэһээ ехэ мүнгөөр гү, али угаа ехэ «блат» гэдэгэй һайгаар абтадаг бэлэй. Урда үбэлынь Шэнэ жэлэй урда тээ Свердловскдо авто- харгын техникумдэ һурадаг Максим ахаймни дүрбэлжэн хээтэй, элһэн үнгэтэй румын пиджак, гоёлой самса, хүбүүдтэ урдань үзэгдөөгүй хазаар гутал гэхэ мэтые посылкаар эльгээгээ бэлэй. Дээрэһээнь - үшөө футбол наададаг Аргентинын хүбүүд тухай һонин ном, нэгэ хэдэн бен­гальска дэн. Хуул хүдөөдэ үзэгдөөгүй зүйлнүүд. Нүхэдэй дунда бараг герой ябадаг һэн хаб. Пиджак, самсынгаа, шэнэ номойнгоо һайхан үнэрые мүнөөш хүрэтэр мартагшагүйб. Ахаймни бэлэг Шэнэ жэлэй эрхим бэлэг боложо үгэһэн байха!

Тэрэ сагта залуушуул, бидэнэр үхибүүд хүрэтэр, моодно хубсаһа үмдэхэ гэжэ үргэлжэдөө оролдодог байгаа. Үһэеэ аятайгаар заһуулха гээшэ ехэ шухала бэлэй. Нэгэ мэдэ­хэдээ, би бүхы Тохойнгоо үйлсын хүбүүдэй үһые «канадска ёжик» гү, али миин «канадка» хэлбэритэйгээр хиргадаг болобоб. Буряадуудай үһэниинь проволоко шэнги шэрүүн, зүб тээшээ бэлээр хэбтээд үгэхэгүй. Гэбэшье элдэб аргаар хэрэгтэй түхэлынь олгоодхихобди. Алдар суута конферансье Борис Бруновой 1963 оной зун зураһан Даша Цыретаро­вичай шарж манай «Буряад үнэндэ» гараһан байна. Ушарынь гэхэдэ, тэрэ оной июль соо Буряадай АССР-эй 25 жэлэй ойн стадион дээрэ Москвагай эрхим бүлэг артистнууд ехэ тоглолто манай хотынхидто бэлэглэбэ. Тэрэ тоодо, Кобзон, Зыкина, Островский, Колмановский мэтын мэдээжэ дуу­шад, композиторнууд хабаадалсаба. Харин манай Даша Цыретарович хамагта түбһэншэ тула Борис Бру­новтой танилсажа, өөр янзын аяг ааша, нюур шарайгаараа Москва­гай айлшанда ехэ һайшаагдаһан, хадуугдаһан ушарһаа зурагтань туда­шаба ха юм. Бэлигтэй хүн хадаа зураг­таа Даша Дамбаевай зан абариие ехэ хурсаар Брунов дамжуулжа шадаа гэхэ байнаб. Үһэнэйнь заһагдаһан хэлбэридэ онсо анхарал хандуулнаб. Даша Дамбаев энэ зураг дээрэ үһэеэ одоол «канадска ёжик» хэлбэреэр заһаад ябана бшуу. Үнэхөөрөөшье заряа шэнги үрзэгэр бэшэ гү? Тэрэ сагаар буряад хүбүүд илгаагүй, бүри бидэшье, 14-15-тайшуул, дандаал иимэрхүү ябадаг һэмди. Дашын үетэн нүхэд, зохёолшод Булат Жанчипов Цырен-Дондог Хамаев хоёрой бүри 1980 гаран онуудта «Буряад үнэндэ» хүдэлжэ байхадаа хөөрэлдэһые Билигма Орбодоева дамжуулдаг. Тэрэнииень халта өөршэлөөд, дам гаргаһуу. «Һөөе, Була-ад, бишни залуудаа нилээн бараг, басагадта гоёшоогдодог, ёһотой стиляга ябаа юм гүби даа», - гэбэ хаш Хамаевынь. Жанчиповынь бэлээр байгаадхиха һэн гү: «Хаял даа саашаа, ошожо-ошо­жо, ши, Һамын һархяаг, дэмы бэеэ бү магталши даа! Хараһаар байтарни, худалаар хэлэжэ байнаш. Хархагар томо, хадын шэнээн Хамаев ямар басагадта һайхашаагдаха юм? Харин бишни залуудаа бүри гоё, басагадш минии һайханда толгойгоо эрьеэд, өөһэдөө мэдэнгүй, үбэр соомни оро­шоод байдаг хамнай, во-от!» - гэхэшэ­лэн, эдэ хоёр бэлигтэн хэниинь хэн гэшэгүй адаалхай хурса үгэтэйнүүд хоорондоо үгэеэ буляасалдашаха даа гэжэ Билигма Доржиевна дурсадаг агша.

«Эгээл ехээр намда һайшаагдадаг Даша Дамбаевай гэрэл зурагые энэ очеркдоо табибаб. Уран мэргэн хургаханаараа шанаагаа нэнгэнхэй, хажуу тээшээ хинсайн һагад: «Оршолон юртэмсын гүн ехэ таабариие энэ һүниин зоргондо нэгэ зулаар, хүбүүд, нүхэдни, гэнтэ таажархибаб!»

– гэһэндэл мэшэеэхэдэжэ хараг­дадаг. Энэл гэрэл зурагһаа уран барималай аргаар бүтээһэн Дашын дүрэ хүрэгүүдые һажаажа бүтээмээр байнал даа. Сохом! Энэ саг хүрэтэр бүтэһэн дүрэнүүдые ажаглахада, агуу уран найрагша хүбүүнэймнай дото­рой удха һүлдэ, өөрынь сэдьхэлэй «алтан хүбшэргэй» хүсэд мэдэрэгдэ­дэг, дамжуулагдадаггүйнь харамтай. Тэрэ тоодо Харганаа нютагайнь соёлой байшанай дэргэдэ тодхоотой байдаг бюст. Лев Бардамовай поэдэй нютагһаа Үдынгөө Урда бэедэхи үмсынгөө музейдэ Ханда Цыретаров­на эгэшынь гэрые асаржа табиһаниие мүнөө дээрээ һайшаамаар. Үнэхөөрөөшье нютагтаа хооһороод үмхиржэ байдагта орходоо, хотын музейдэ асарагдаһаниинь дээрэ юм бэзэ. Гэбэшье тэндэ табяатай поэдэй бюстые гансал гэрэл зураг дээрэ хараһамби. Шанар, хэлбэри тухайнь эгсэ сэгнэлтэ үгэхэеэ, өөрынгөө нюдөөр хараагүйдөө һананагүйб.

Дүү басаган Катя

Һургуулиимнай комсорг Мункуе­ва Катя эдэбхитэй бэрхэ, һуралсалдаа хурса, намһаа хоёр анги дээгүүр һурадаг юм һэн. 1960-дахи онуудай хуушаар багшанарай институт мате­матикын багша мэргэжэлтэйгээр дүүргээд, багсаахадамни, Яруунын Мужыхада бүхы наһаяа үнгэргөө.

Катя Мункуева Даша Дамбаевай түрэһэн дүү басаган байгаа. Дашын эсэгэ дайнда унаһан, харин эхэнь һүүлдэ баһа үхибүү түрэһэн байгаа юм бэзэ. Ганса бэе үлэһэн эхэнэртэ тэрэ үедэ үхибүүдээ үндылгэхэнь хэсүү байгаа. Тиимэһээ Катияа Мүнхын Цэрэнжабай Бадма гэжэ баһа Харганааһаа гарбалтай аад, манай Загастай, Тохойдо хадамда гараһан түрэлэйнгээ эхэнэртэ үргүүлһэн юм. Минии мэдэхын, Мүнхын Цэрэнжаб гартаа дүйтэй бэрхэ механизатор, талха жэл бүри ехээр хадажа хуряадаг хүн юм һэн. Катиһаа доошоо үшөө хэдэн үхибүүд гаража, гэр бүлөөрөө тэгшэ тэнюун, хоол хүнэһэ, олзо зөөреэр ядалдаагүй айл байһан байха. Минии үүри, намтай сугтаа һураһан, дүү басаган Светэнь Балданай Мүнхэдэ хадамда гараад, ан-бун ажаһууһан. Суг һураһан нүхэрни Загастайн дасанай жиндагуудай дунда олон жэл соо һүзэг буянай талаар ехэ эдэбхитэй, урагшаа һанаатайгаар ажаллажа ябадаг.

Харин Катя Мункуева багша боложо, олон жэл соо Мужыхын дунда һургуулида эрхимээр ажал­лажа, баһал тэрэ нютагтаа хадамда гаража, Екатерина Цыренжаповна Хамаганова гэжэ нэрлүүлдэг, хүндэлүүлдэг юм һэн. Хэдэн жэлэй урда энэл нютагтаа мүнхэрөө гэжэ дуулагшаб. Даша Цыретаровичай 70 жэлэй ойн баярай үедэ Харганаада уулзаа агша һэмди. Катя эгэшымнай олон жэл соо нютагжаһан Яруунын Мужыха һууриниинь ехэ үлзы дэм­бэрэлтэй Эгэтын дасанда тахигдажа байдаг Зандан Жуугай хажууда оршодог гээшэ бэзэ. Зандан Жуугай шэнэ ордоной арамнайлагдаһан 2008 ондо болоһон дасанай ехэ найрта Екатерина Цыренжапов­натай ойр зуура ушарһамди. Нэгэ нютагаархидай удаанаар эльгэлэн хөөрэлдэхэ сагай болоогүйдэ шаналхаар байдаг. Теэд сагай урасхал зогсошогүй аад, үлүү дутуу орхижорхиһон юумыемнай жэгдэл­жэрхидэг хамнай даа.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)