«Отогой нааданай» түүдэгэй ошонһоо...

Заншалаа һэргээжэ...

Ага һайхан нютагтаа мэдээжэ багша, бүхы наһаараа олоной түлөө оролдожо ябаһан хүндэтэй эрхэтэн Дулмажаб Дугаржаповна Цынгуева Г. Цыбиковэй нэрэмжэтэ Агын той­рогой хизаар ороноо шэнжэлэлгын музейн мэргэжэлтэдтэй хамта «Ото­гой наадан» гэжэ нэрэтэй түсэл зохё­огоод, Үбэр Байгалай амбан захираг­шын байгуулһан грант шүүбэд.

Түрэл хэлэнэйнгээ үнэн байдалые хажуу тээһээ харана бэшэ, харин зосооһоонь мэдэнэ ха юмбиб. Той­рогойнгоо музейн ажалшадай хэжэ байһан ажалыень дэмжэжэ, шэнэ түсэл зохёон байгуулхадань оролсоо гээшэб. Буряадайнгаа уг гарбалай, гэр бүлын дүхэригтэ түрэл хэлэнэй оршон байгуулха гэһэн удхатайгаар хэгдэжэ байһан ажал. «Уг гарбал, гэр бүлэ, мүн арад түмэн» гэжэ байгуулгын гол шатань – уг гарбал гээшэ алдагдаад байна. Урдандаа гэр бүлөөрөө, отог омогоороо ажаһуухадаа, угайнгаа аха захата- ниие хүндэлдэг, бууралһаа үгэ дуула­даг байгаа. Харин мүнөө үе сагта энэ байгуулгаяа тааралдуулжа, ажабай­далаа зохёохо ёһотойбди. «Отогой наадан» гэжэ түсэл бэелүүлхэдээ, хэдэн үеын зониие нэгэдхэжэ, нэгэ шухала сэдэбээр ажал ябуулха боло­нобди. Харин үхибүүдэйнгээ зүрхэ сэдьхэлдэ шанар һайтай «үрэһэ» тарибалнай, хуряажа абаха «ургаса» байха, - гэжэ хүндэтэй багша Дулма­жаб Дугаржаповна һанаһан тухайгаа хөөрэнэ.

Түсэлэй гол зорилго

«Отогой наадан» фестиваль Үбэр Байгалай хизаарай болон Агын тойрогой дэбисхэр дээрэ 2023-2024 онуудта бэелүүлэгдэхэ юм. Дүн гар­галгын хэмжээ ябуулгань 2024 оной намарай эхин һарада үнгэргэгдэхэ. Түсэлэй түрүүшын гаршагта «Ото­гуудай наадан» гэжэ нэрэтэй видеофильмүүдэй мүрысөөн зарлагдаха. Мүрысөөндэ хабаадаг­шад уг гарбалайнгаа хүндэлэлдэ тайлган бүтээхэдээ, Сагаалганайн­гаа найр наада үнгэргэхэдөө, мүн обоо уулануудаа, хангай тайгын эзэдые тахихадаа, хайшан гээд, ямараар энээнээ бүтээhэн тухай­гаа фильм буулгажа хабсаргаха ёһотой. Тэрэнэй удаа өөрынгөө уг гарбалайнгаа түүхэ шэнжэлһэн ажалнуудай «Элинсэгүүдэйм түүхэ домогууд» гэhэн сэдэбтэ урилдаан байха. Тиихэдэнь «Сэсэ буляалдаан» (КВН) гэжэ мүрысөөн баян үгэтэй, хурса хэлэтэй, хурдан ухаатай, олон оньhон үгэнүүдые мэдэдэг ба тэрэ­нээ ажабайдалай алибаа ушарта уранаар хэрэглэжэ шададаг зоной дунда үнгэргэгдэхэ. Харин 4-дэхи хубидань омог отогоороо туйлаһан ажалнуудаа дурадхажа харуулхадаа, шүүгшэдэй сэгнэлтэдэ хүртэхэ боло­но.

- Мүнөө болоходо, үе наһаараа буряадаараа харилсажа һууһан хүдөө нютагай зоной үхибүүд буряад хэлэгүй hургуулида орожо эхилээ. Энэмнай үнэн дээрээ гэртэхинэй хайша хэрэг хандасын үрэ дүн, харин тиихэдэнь яажа, ямар арга оложо, гэртэхинииень энэ хэрэг заhахыень баадхажа шадахабибди? Энээн тухай хэдэн жэлэй туршада һанаата боло­жо, энэ түсэл минии бодолдо түрөө. Ушар юуб гэхэдэ, hүүлшын хэдэн жэлэй туршада хоорондоо түрэлэй холбоотой, 3-4 үеын саана нэгэ элинсэг эсэгэтэй байhан горитой­хон (100-200) бүлэг (отог) зон зунай hайхан сагта сугларжа, угайнгаа тоонто газарыень, обоо уула оложо, тэрэнээ тахидаг, хүндэлдэг, арюудха­даг болонхой. Энэнь ехэ hайшаалтай, гэбэшье элинсэгүүдэйнгээ ёһо заншал хэб соонь, зүбөөр сахиха ёһотойбди. Адаглахада, урданай юумэ хүсэд мэдэхэгүй дээрэhээ халта алдуутай юумэнүүд баhал дайралда­на. Хэхэ хэрэгээ бүтээгээд, түрэлхид хоорондоо харилсана, найр наада үнгэргэнэ, тиихэдээ багашуулаа энээндэ ехэ хабаадуулнагүй, хабаа­дуулаашье һаа, тэдэнтэеэ ородоор хөөрэлдэжэ, мүнөөнэй наада наадуулна: hүрэхэ, харайха, аргамжа татаха гэхэ мэтэ. Иимэ юумэ адаглаха­даа, ехэтэ халаглажа, энээнииень зүб тээшэнь татажа, багахан үхибүүдые олоор хабаадуулаад, эндэл буряад сэдьхэлтэй, буряад хэлэтэй болгохо байгаа гэжэ hанагдаа. Буряадаар шүлэг, дуу, оньhон үгэ, таабари олоор таhа сээжэлдүүлээд, шангахан мүрысөө хээд, багашуулай гартань горитойхон мүнгэн шан барюулаад табижа байгаа hаа, жэлhээ жэлдэ зүб тээшээ хубилха гэжэ hанагданал даа. Иимэ бодолдо абтажа, музейн ажалшадтай суг хамта энэ ябуулга эхилээбди, - гэжэ Дулмажаб Цынгуе­ва хэлээд, үшөө иигэжэ нэмэнэ:

- Түрэл хэлэнэйнгээ хүгжэлтэдэ үй түмэн хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэнэбди. Элдэб хуралдаан, энэ тэрэ хэмжээ ябуулгануудта гүрэнэй талаһаа яһала мүнгэн үгтэнэ. Тэрэ мүнгэеэ аша үрэтэйгөөр ашаглаха хэрэгтэй. Харин мүнөө зарим ушарта юрэ тооһондо турьяад хаяһандал үзэгдэнэ. Үхибүүдэйнгээ бага наhанhаань эхилжэ, буряадаараа хөөрэлдэхыень, түрэл хэлэеэ, ёһо заншалаа бэедээ нэбтэрүүлжэ, шэнгээжэ абаха арга боломжыень олгуулха хэрэгтэй. Яажа олгуулхаб? Мүнөө мүнгэнэй хүсэн ехэ болоһон саг гээшэ ааб даа. Буряад хэлэеэ үзэжэ, элдэб янзын мүрысөөнүүдтэ илажа гараһан багахан үхибүүдээ горитойхон мүнгөөр урмашуулха хэрэгтэй. Түрүүшээр энэнь бүришье һаа шухала. Ёһын тэдыдэ 100 түхэриг барюулаад бэшэ, харин 100-200-300 мянган түхэригэй шан табибал - буряадаараа дуулаха, оньһон үгэ, таабаринуудые сээжэлдэхэ, мүн үльгэр түүрээхэ үхибүүд олдохо. Һайн шанда хүртэхын түлөө одоошье гэр бүлөөрөө, отогоороо оролдодог болохо. Тиигэжэ энэ хэрэгтэ гурбан үе зониие хабаадуулха арга олохо байнабди. Жэшээнь, Саха (Яхад) Ула­ста «Олонхо» үльгэрөө сээжэлдэжэ, эгээл һайнаар түүрээжэ шадаһан багахан үхибүүндэ хэдэн сая түхэриг мүнгэ, автомашинашье үгэдэг байна. Иимэ үнэтэй шанда үри хүүгэдээ, аша зээнэрээ хүртүүлхын түла үбгэд хүгшэд, гэртэхин хамсыгаа шамаад оролсохо бшуу. Иигэжэ олоной анхарал гансата татахаар, сошомоор шэнэ юумэ зоригтойгоор hанаад, хүсэтэйгөөр бүтээбэл, зоной ханда­са гансата хубилха гэжэ бодоноб. Тиигэhээр гүрэн түрэ, харюусалгата зон анхаралаа хандуулжа, дэмжэжэ, өөhэдынгөө дали доро энэ хэрэг абажа, мүнгэ hомолжо, бүтээжэ эхилхэ гэжэ найданаб. Гүрэн энэ хэрэгтэ горитойхон мүнгэ hомолжол байна ха юм. Харин тэрэнь хайшаа ошоноб? Юундэ хүндүүлхэй асуу­дал мүнөөшье шиидхэгдэнэгүйб? Буряад хэлэнэймнай байдал юундэ доройтожол байнаб?

Удхатай дурадхал

Үнэхөөрөөшье, иигэжэ ажаллаагүй һаамнай, ерээдүй сагта үри һадаһадайнгаа урда зэмээ хуряаха аргагүй болохобди. Дүршэл ехэтэй багшын оруулһан дурадхал анха­ралдаа абажа, үндэр тушаалтай ноёд һайднай, харюусалгата нюур­нууд бодомжолжо үзэхэ байха гэжэ найдагдана. Ажал хэһэн хэбэртэй нэрэ үзүүлээд, хүнэй нюдэ мэхэлһэн хэмжээ ябуулгануудые үнгэргөөд лэ ябабалнай, холо ошонгүй, 10-аад жэлэй туршада бусалтагүй зурлаа алхажа магадгүйбди.

- Гэр бүлынгөө дүхэригтэ түрэл хэлэеэ хүндэлдэггүй һаань, үхибүүднай тээ тэндэ ябатараа, гэнтэ эхэ хэлэндээ дурлаха, хүндэлхэгүй, - гэжэ М.Ломоносовой нэрэмжэтэ МГУ-гай Азиин болон Африкын институдай захирал А.А. Маслов 2023 оной июниин 9-дэ Агада үнгэргэгдэһэн хуралдаанай үедэ хэлэһэн байна. Энэ мэдүүлэл соо манай асуудалда хабаатай харюу тодоор тобойгоод гаража ерэнэ.

Хаа-хаанагүй

- «Отогой наадан» Ага һайхан нютагһаа эхиеэ абажа, саашадаа бүхы Буряад орон нютагаараа тараажа, заншалта болоһой даа. Шуһа мяха нэгэтэй буряад-монгол арад түмэнэй нэгэдэжэ, ёһо заншалаа, хэлэеэ хүгжөөхэ саг тулажа ерээ, - гэжэ үнгэрхэеэ байһан фестива­лиин залан хүтэлэгшэ Дулмажаб Цынгуева хэлэнэ. Ага найман эсэгын арад түмэнэй «Отогой нааданай» түүдэгтэ ошотоһон галнай хүгжэжэ, ульһатайгаар зүрхэ сэдьхэлыемнай дулаасуулхань болтогой!