​Малшадта амаралта байдаггүй

Анханһаа мал адууһа үсхэжэ, ажабайдалаа зохёоһон буряад араднай тэдэнэйнгээ бэлшэхэ бэлшээри бэдэржэ, жэлэй дүрбэн сагта нүүжэ ябадаг һэн гээд мэдээжэ. Харин мүнөө сагта малшад гол түлэб хоёр дахин буусаяа һэлгэнэ: зуһаландаа, мүн үбэлжөөндөө гарана. Эгээл эдэ үдэрнүүдтэ Яруунын аймагай Үльдэргын адуушад адуугаа туужа, үрэжэл һайтай Нохоони гэдэг газар тээшэ зорибо.

Молор талын шэмэг – морин эрдэни 

Морид зуһалан руугаа тархяа табяад лэ, тиишээ бодожо ошохоёо һэдэлгэ гаргана. Тиимэһээ адуушад һүүлэй үдэрнүүдтэ тэдэнээ ходо захадажа байха ажалтай болонхойнууд. Бэлэдхэлэйнь ажал һаяын үдэрнүүдтэ дүүрэнтэжэ, адуун һүрэг одоошье зуһаха газар тээшээ ошобо.

- Энэ жэлдэ бидэ үбһэ тэжээл элбэгтэй байжа, яһала һайн ондо орообди. Гүүднай булта шахуу унагалаа. Зуһаландаа ошоод, үшөө 30-40 толгой түллэхэ гэжэ хараалнабди. Дүн хамта 16 хүн һүрэгөө адуулжа, аяар 90 модоной зайда оршодог зуһаланда хүрэхэ, - гээд, “Үльдэргэ” ажахын түрүүлэгшэ Булат Будажанаев хөөрэнэ. 

1000 гаран адуу нэгэ доро хаража үзөө һэн гүт? Иимэ олон адуунай түбэрхэ, инсагаалхые дуулахада, хии мори һэргээмэ гоё даа. Монгол туургата арадуудта морин эрдэни гээшэ аргагүй дүтын нүхэрынь мүн. Үльдэргынхид адуунда анханһаа дуратай, гүйгөөшэ хүлэгүүдынь холо ойгуур суутай. Тиимэһээ эндэхи хүбүүд хара багаһаа адуунай нюрган дээрээ тэнжэжэ, өөдөө болодог гэхэдэ, алдуу болохогүй. Һууринайнгаа баруун захада томо гэгшын ипподром баринхай. Гурбан жэлэй туршада таһалгаряагүй «Адуунай найр» үнгэргэжэ, анха удаа 700 гаран агта хүлэгтэ дуратайшуулые суглуулаа һэн. Хоёрдохи наадандань холо ойроһоо 1500 хүн, харин нүгөө жэлдэнь 2500 ерэжэ, адуунай найрта хабаадаа бэлэй. Тиихэдэнь буряад араднай анханайнгаа дүршэл үшөөл алдаагүй ябаһаниинь эли болоод ерэнэ. Энэ жэлдэ үбшэн тахалай ехээр дэлгэрһэнһээ боложо, “Адуунай найр” үнгэргэгдөөгүйнь харамтай. 

Үхэр мал, хонин һүрэг

“Үльдэргэ” ажахын эбэртэ бодо мал харадаг айлнууд баһал зуһаландаа гараха гэжэ зэһэшөөд байна. Эдэнэр адуушадайнгаа буусаһаа 30- 40 модо саашаа Түрхэл гэжэ нэрэтэй газарта зуһадаг юм. Тус ажахыда ехэнхидээ мяханай үүлтэрэй сагаан толгойтой казах мал үсхэбэрилэгдэнэ. Үнеэдынь тугаллажа дүүрэнтээ. Һайн харууһатай мал ондо ороходоо, балай ядадаггүй.

Үльдэргын тала дайдаар таража бэлшэдэг хонин һүрэг гурбан залуу айл харууһалдаг юм. Булат Сультимовай, Жамсаран Цыбиковэй болон Бадмадоржо Галсандоржиевай гэр бүлэнүүд амарха забдагүй ажал хэһэнэйнгээ ашаар 100 эхэ хонин бүриһөө 100 хурьга абажа шадаа. Шэнэ түлынь тэнжэжэ, бэлшээридэ гарахадаа, талаар ургаһан шэмэтэй шэнэ ногоо эдижэ, түргэн дары томо болоно. 

“Мэнэ иигэһээр хони хайшалалгын сүлөөгүй саг ерэхэнь. Юрэдөө, хүдөөгөөрхин амарнабди гэжэ хэлэхэ аргагүй, түхэреэн жэлэй туршада үнөөхил үхэр малаа харууһалжа ябадагынь эли, - гээд, Булат түрүүлэгшэ үргэлжэлүүлнэ, - эды олон адуу малайнгаа зуһажа, тобир тарганаар ерэхэдэнь, тэрэ зандань ондо оруулхын тула үбһэ тэжээл элбэгээр бэлдэхэ ёһотой гээшэбди. Тоһо түлишэеэ эртээнһээнь түхеэржэ, техникэеэ заһабарилха ажал ябуулнабди. Энэ жэл 500 гектар талмай дээрэ таряа, 700 гектар дээрэ тэжээлэй ургамалнуудые тарихабди”. 

Эрдэм шэнжэлгэдэ үндэһэлэн... 

Алишье һалбарида ехэ юумэ туйлаха гэбэл, оршон сагай байдалтай нэгэн зэргэдэ алхалжа, ажалаа зохёохо хэрэгтэй. Бүхы юумэн нэгэ байрадаа байна бэшэ ха юм. Ухаандашни ороогүй юумэн зохёогдоод лэ, ажалыешни һураггүй хүнгэн болгоод байха. Тиимэһээ энээниие тон һайнаар ойлгоһон Үльдэргын ажахын түрүүлэгшэ Булат Цырендоржиевич нютагаа эрдэмтэдые урижа, ажалаа ябуулна.

- Манай Буряад орондо уларилай шэнжэ гансата хубилдаг ха юм даа. Ехэ хура бороошье орохо, тиигэжэ байтараа ган гасуур, хүйтэ нойтоншье болохо. Тиимэ һэн хойнонь бидэ ямар таряа тарихаб, яажа газараа үтэгжүүлхэб гэхэ мэтэ ажалдаа Буряадтаа мэдээжэ эрдэмтэн Намжил Мардваевые хабаадуулнабди. Тэрэ суг хүдэлдэг нүхэдөөрөө амаргүй ехэ туһа хүргэнэ. Тиихэдэ үндэһэн буряад үүлтэрэй моридоо үнэмшэлгэтэй болгохо гэһэн ажал хэгдэнэ, - гээд, Булат Цырендоржиевич Будажанаев хөөрэбэ. 

Аяар 1931 ондо байгуулагдаһан “Үльдэргэ” СПК баян түүхэтэй. Аха нүхэдэйнгөө байгуулһан алдарта ажахы унагаангүй, солыень бүри арьбадхажа, ажалаа ябуулжа байһан шуран бэрхэ, урагшаа һанаатай түрүүлэгшын нютагайхидтаяа хамта хэжэ байһан хэрэгынь бүтэжэ, ажахынь һалбархань болтогой.

Гэрэл зураг facebook.com/Аюр Дагбадоржин