574
Түрэл сонимнай һаяын сагта буряад хэлэнэй талаар гарадаг асуудалда ехэ онсо анхарал хандуулна гэхэдэ, алдуу болохогүй.
«Буряад үнэн» сониной 100 жэлэй ойн баяр 2021 ондо тэмдэглэгдэхэнь. Энэ ехэ хугасаа соо Буряад орондомнай болоһон үйлэ хэрэгүүд, хэмжээ ябуулганууд тухай хэды олон статьянууд сониной хуудаһанда гарагдааб даа. Дайнай ветерануудай гайхамшагта баатаршалганууд, ажалай баатарнуудай алдар солото хүдэлмэри тухай олон мянган найруулганууд, очеркнууд толилогдоо.
«Буряадай түрүү хүнүүд» гэһэн конкурснууд хэдэн олон зуун мэдээжэшье ба юрыншье хүнүүдэй намтарнуудые харуулаа. Ямаршье һалбарида хүдэлһэн хүнэй абьяас бэлиг, ажалайнь туйлалта зураглаһан, нэрэ һүлдыень үргэһэн түрэл газетымнай үүргэ ехэл даа. Уг бүхэнэй түрүү хүнүүдэй ажал хэрэгтэйнь танилсуулһан, үргэн ниитэ зондо дамжуулһан сонимнай үдэрһөө үдэртэ һонирхол татаһаар лэ.
Үзэг бэшэгтэ орохын урда тээ минии анха түрүүн хараһан саарһан бүтээлнүүдни хадаа «Буряад үнэн» ба «Шэнэ Үдэ» сонинууд ба буряад номууд болоно. Бага наһанһаа хойшо ород хэлэн дээрэшье номуудые, газетэнүүдые ба сэтгүүлнүүдые уншадаг болооб.
Сонгоол хэлэн дээрэ «Буряад үнэн» газетын хэблэлдэ гаража байһанииень ехэтэ буруушаанагүйб. Энэ мүнөө сагаймнай эрилтэ тиимэ болоод байна бэшэ гү гэхээр. Хамба лама Дамба Аюшеев нютаг хэлэнэй хүгжэлтэдэ ехэ анхаралаа хандуулдаг байна. “Буряад-ФМ» радио үдэр бүри ямар нэгэн нютаг хэлэн дээрэ ажалаа ябуулна.
Монгол туургата арад зоной нэгэ үри һадаһаниинь хадаа сэлэнгын диалектдэ ороё гэһэн уряа һаяын сагта дэлгэрһэн байна. Тиигэбэшье хориин диалект дээрэ үндэһэлһэн литературна буряад хэлэмнай 80-яад жэл соо арад зонтоёо сугтаа ябана. Бүхы гүрэн түрын саарһа дансамнай, сонинуудай, номуудай ба театрнуудаймнай хэлэн энэл диалект дээрэ үндэһэлэнхэй. Илангаяа үйлэ үгэнүүдэй (глаголнуудай), тэмдэгэй нэрэнүүдэй залгалтанууд өөрын тогтонижонхой дүримүүдтэй.
1988 ондо буряад хэлэнэй факультедтэ ороходоо, Буряад Уласай, Ага ба Усть- Орда тойрогуудай олон аймагуудһаа ерэһэн залуу хүбүүд, басагад литературна хэлэн дээрэ диктант алдуугүйгөөр бэшэхэ шадалтай байгаа һэмди. Мүнөө сагта болоходонь, һурагшад ямар хэлэн дээрэ диктант бэшэхэ, багшанар хайшан гэжэ хүдэлмэринүүдыень шалгаха болоноб? Нютаг хэлэнэйнгээ маягаар залгалтануудые табижа, үгэнүүдээ нютагтаа үгүүлдэг заншалаар бэшээ һаань, ямар сэгнэлтэ табихаар бэ? Хэдэн хэлэ бэшэгэй, хэдэн сэгнэлтын тэмдэгүүдээр алдуунууд байна гэжэ бэшэхын орондо «харааб» гэжэ бэшэхэ болоно гү?
Агууехэ Хоца Намсараевай, Даширабдан Батожабайн, хүндэтэ Цырен- Дулма Дондоковагай болон бусадшье аха захата гуурһатанайнгаа, мүнөөнэйшье залуу уран зохёолшодойнгоо хэрэглэжэ байһан хориин диалект дээрэ үндэһэлһэн бүтээлнүүдые уншажа байха ёһотойбди.
Элитэ эрдэмтэд Эрхито Раднаевич Раднаевай, Цей-Жаб Цыдыпович Цыдыповэй, Даша-Нима Доржиевич Доржиевай, Лубсан Доржиевич Шагдаровай хэлэнэй талаар ябуулһан үндэр ехэ ажалыень шоройтой худхангүй, сэгнэн байха ёһотойбди.
Дуугархадаа, нютаг яряагаар, бэшэхэдээ, литературна хэлэнэйнгээ нормо, дүрим баримталжа ябахада, ехэ таарамжатай байха гэжэ би һананаб.
Ород хэлэн улас түрымнай олон ондоо яһатанай хоорондоо бэе бэеэ ойлголсохын, засаг түрын хэрэгээ бүтээхын, уран зохёолоо бэшэхэ хэлэн болоно. Харин хориин диалект дээрэ үндэһэлһэн литературна хэлэн буряад нютагуудай уг унги зоной харилсаха зэбсэг гээшэ.
Буряад Уласаймнай хоёрдохи гүрэнэй хэлэн болохо буряад хэлэеэ ажабайдалдаа үргэнөөр хэрэглэжэ, саарһа дансануудаашье, ажал хэрэгээшье саашадаа бүтээхэдээ, литературна хэлэнэй нормо, зан заршам баримталжа ябахада, туһатай байха гэжэ бодомжолноб.
Хэн ямар һанамжатай байнаб, сонинойнгоо хуудаһанда, үгышье һаа, Интернет сүлжээндэ бэшэжэ байгыт даа. Илангаяа залуушуулай түрэл хэлэн дээрэхи харилсаан тухай, уран зохёолоймнай, дуунуудаймнай, театраймнай хэлэн ерээдүй сагта ямар байха ёһотойб гэжэ бодомжолхо болоо һаань, ажал хэрэгнай арад зоной аша туһада ябуулагдажа байна гэжэ найдахабди.
Оюна ЦЫДЕНОВА
