Хэлэнэй түлөө хэһээлтэ

Бидэ, буряадууд, үндэһэн хэлэеэ бузар аягүй байдалда оруулжархёод, саашадаа яаха хээхэеэ муухай ехээр гайхалдашоод, харгын бэлшэртэ зогсонобди. Баруулаа һаа - толгойгүй үлэхэш, зүүлжээ харгылбал – мориёо алдахаш... Одоол иимэрхүү болоо гэхээр. Зүб замынь алин гээшэб?

Бүгэдэ буряадуудые арад болгон нэгэдүүлдэг бэшэгэй (литературна) хэлэ, аялга һайхан нютаг хэлэнүүдые - алинииеньшье доройтуулангүй, зүблэлтэ сагай үедэ һүрхэй ехэ эрдэмтэй гэжэ тоолгохын тула бии-үгы шадалаараа ородшолдог болоһон алдуугаа заһаад, буряад хэлэеэ эб хамта дэлгэрүүлэн, хүгжөөн, ерээдүйнгөө үенүүдтэ дамжуулхал ёһотойбди. Сэхыень хэлэхэдэ, энээниие ойлгохын тула гайтай ехэ ухааншье хэрэггүйл даа. Теэд юундэб даа бидэ бэлэхэнээр мухар һүзэгтэ абташадаг муутайбди. Зарим хүнүүдые бурхан болотор үргэжэрхёод, “һаршаганаха” бүхэндэнь духынгаа сооротор газар мүргэнэбди. “Һүү! Тиигты гэбэ”, - гэлдээд, һайн гүүлэхын тулада юм гү, али хараалдань хүртэхэһөө айһандаа гү – торожо унажа байгаад, һээтэ-һоото гүйлдэнэбди. Тиигэлдэжэ байһаарнай, багахан алдуумнай ехэ гэгшын эндүүрэл боложо магадгүй. Хэды меэл ябагдаха наһан бэ даа, хэды меэл эрьелдэхэ дэлхэйб даа. Тиимэһээ бололгүй юумэндэ тархяа эрьеһэнэй, хэрэгтэ хэрэггүй юумэндэ һаатаһанай хэрэггүй гэжэ һанагдана.

Буряад бэшэгэй (литературна) хэлэнэй болон нютаг хэлэнүүдэй хоорондохи хэмэл зүрилдөөнэй аюултай шатада гараһан энэ үймөөтэй сагта Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман багшанарай августын хуралдаанда амяараа буряад хэлэндэ зорюулагдаһан талмай түрүүшынхиеэ эмхидхэбэ. Энэнь тон зүб. Буруу юумэ эхин дээрэнь заһаха шухала.

“Буряад хэлэн болбосоролой байгуулгада: шиидхэгдээгүй асуудалнууд болон хараа түсэбүүд” гэһэн талмайн хүдэлмэри Буряад ороной гүрэнэй хоёр хэлэн дээрэ үнгэрөө. Уласай нютагай засагай байгууламжануудай, дээдэ болон дунда мэргэжэлэй һургуулинуудай түлөөлэгшэд, эрдэмтэд, Улаан-Үдэ хотын Болбосоролой хорооной хүтэлбэрилэгшэ Татьяна Митрофанова, нютаг нютагай болбосоролой хүтэлбэринүүдэй, һургуулинуудай болон хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй хүтэлбэрилэгшэд, буряад хэлэнэй болон уран зохёолой багшанар, буряад хэлэндэ хабаатай бусад эмхи зургаануудай түлөөлэгшэд, мүн “Просвещение” гэһэн хэблэлэй Санкт-Петербургын һалбариин захиралай орлогшо Александр Бабурин хабаадаа.

Түрэл хэлэеэ мэдэхэ эрхэтэдые хүмүүжүүлхэ

Энэ хадаа мүнөө сагта манай гүрэнэй бодолгын түрүү зорилгонуудай нэгэн болоно гэжэ Александр Бабурин онсолоо. Ушар тиимэһээ Россиин арадуудай түрэлхи хэлэнүүдые һургуулида шудалха шэнэ үеын номуудые зохёон хэблэхэ дүй дүршэл тухай элидхэл дурадхаа. Илангаяа эхэ хэлэеэ голожо газаашалһан буряад арадай ород хэлэтэй хүүгэдтэ нюдэ һаргама гэхээр гоё, һайн шанартай, таһархаар бэшэ һонирхолтой номууд хэрэгтэй гэжэ һанагдана. Тиин һаяын сагта буряад хэлэнэй болон уран зохёолой бэрхэ багшанар, методистнууд, эрдэмтэд “Просвещение” хэблэлтэй арга шадалаа элсүүлэн, сохом Буряадта, Агын болон Усть-Ордын тойрогуудта хэрэглэхээр номуудые зохёохо болоно.

 Александр Владимирович һуралсалай программануудые, һургуули һударай номуудые, тэрэ тоодо сахим түхэлэй номуудые зохёон хэблэхэ, буряад хэлэнэй болон уран зохёолой багшанарые бэлдэлгын, мэргэжэлыень дээшэлүүлхэ хэрэгые холбоото уласай һомололгодо оруулхые дурадхаа. Тиигэбэл мүнгэн дуталдана гэжэ гэдэргээ таталдахаяа одоол болихо һэмди. Мүн Россиин эрдэмэй академиин бэшэгэй дүримэй комиссида түрэлхи хэлэнүүдэй болон нютаг аялгануудайнь байгуулгые һайса шэнжэлжэ, тус тустань үүргэнүүдыень “хилэтэй” болгожо, энэтнай - энэ, тэрэтнай - тэрэ гээшэ гэжэ тодорхой харюу үгэхэ дурадхал оруулаа. Хариин хүнэй иигэжэ хэлээ хада, буряадууд дахяад нүгөө тээшээ суурхабалди даа. Бидэндэл адляар нэгэшье бэшэгэй дүримгүй юһэн нютаг хэлэн дээрэ ори ганса үндэһэн сониноо тоо томшогүй алдуутайгаар толилжорхёод, өөһэдынгөө аашаһаа сошоһондоо тархяа маажажа байһан арад бии юм аал? Гэхэтэй хамта, нэгэ талаараа, үзэнгүй һаланхаар, үзөөд һалуужаб гэдэгтэл, ши-би гэлдэжээл байнхаар, туршаһамнай болоошье юм гү гэжэ һанагдана. Зон сэсэн гүб даа: һахалаа абадаг абгайтай, хихимгэй (хэхэ юумэ үгы – ажалгүй) залуушуултай болохонь тад буруу гэжэ ойлгохол байхабди гэжэ найдагдана. Тиин һуури байрадаа, гурим журамдаа бусана бэзэбди. Эдэ жэшээнүүд “Буряад үнэнэй” нютаг хэлэнүүдэй хабсаргалтануудһаа абтаа бэшэ. Зүгөөр сохом “хихимгэй” гээшые Фейсбугай толилго соо уншаа һэмби.

Сахин хүгжөөлгын дүнгүүд

2014 онһоо бэелүүлэгдэжэ эхилээд, мүнөө жэл түгэсэхэ программын дүнгүүдтэй, мүн ерэхэ жэлһээ 2030 он болотор бэелүүлэгдэхэ ёһотой программын түлэбтэй Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай дэргэдэхи Буряад хэлэ хүгжөөлгын түбэй хүтэлбэрилэгшэ Баяр Балданов танилсуулаа.

“Буряад Уласта буряад хэлэ сахин хүгжөөлгэ” гэһэн гүрэнэй програм­мада Болбосоролой яаманай даашын хоёр гол зорилго байгаа: хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ буряадаар һурадаг бо­лон хүмүүжүүлэгдэдэг үхибүүдэй тоо дээшэлүүлгэ, һургуулинуудта буряа­даар һурадаг болон хүмүүжүүлэгдэдэг үхибүүдэй тоо олошоруулга. Һүүлдэ болбосорол тухай холбоото уласай хуулида хубилалтануудай оруулаг­дахада, дүн харуулалтань буряад хэлэ шудалхые хангадаг хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй болон һургуулинуудай тоогоор һэлгэгдээ юм. Тиин 2020 ондо бүхы хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй тэн ха­хадынь иимэ эрилтэдэ харюусаха ёһотой һаа, түсэблэгдэһэнһөө 5 хубяар үлүү гаранхай. Харин һургуулинуудта хараалагдаһан ёһоороо булта буряад хэлэ шудалха эрхэ байдал тогтоогдон­хой. Тиимэһээ ород һууриндашье нэгэ­хэншье монсогор үхибүүнэй буряад хэлэ үзэхэм гээ һаань, энэ эрхыень бэелүүлхэ нэгэшье һаалта үгы болоо гээшэ: хамаг хэрэгтэй номууд, амяараа кабинедүүд (үсөөхэн һургуулинуудта ород хэлэнэй кабинедтэй нэгэдүүлэгдэнхэй), багша­нар (ород һууринуудта холоһоо зааха аргаар гарасалдаха) хуу бии.

“Үнгэрһэн һуралсалай жэлдэ үхибүүдтэтнай буряад хэлэ үзүүлхэ аргагүйбди гэһэн хоёр-нэгэн һургуули байгаа. Харин мүнөө жэл иимэ ушарнууд дайралдаха ёһогүй”, - гэжэ Баяр Балданов онсолоо.

Буряад хэлэ шудалдаг үхибүүдэй тоо дээшэлнэ. Хэрбээ 2014-2015 онуудай һуралсалай жэлдэ 124 мянган һурагшад (бүхы һурагшадай 48 хуби) буряад хэлэ үзэдэг һаа, үнгэрһэн һуралсалай жэлдэ тоонь 145500-да хүрөө. Энээндэнь баярламаар. Гэбэшье “Буряад хэлэн – гүрэнэй хэлэн” гэһэн программаар һурадаг хүүгэдэй тоо олошороод (64,3 хуби), түрэлхи хэлэнэй программаар үзэдэг һурагшадай тоо доошолно. Шалтагаануудайнь нэгэн гэхэдэ, хүдөөгэймнай жэнхэни буряад хэлэтэй хүүгэд хото зөөхэдөө, түрэл хэлэеэ хари хэлэн шэнгеэр шудалха баатай болоно. Мүн анханһаа түрэлхи хэлэ заажа байһан зарим һургуулинууд бэлэ мүртэйень хаража, буряад хэлэеэ хари хэлэн шэнгеэр заажа, гажа буруугаар аашална.

“Иимэ ябадал тад бү гаргагты. Харин гүрэнэй хэлэнэй программаар заажа байһан аад, түрэлхи хэлэнэй программада ороболтнай, ехэ һайн. Буряад хэлэндэ дээрэлхүү хандаса үндэһөөрнь усадхаха, хэшээлыень субботын үдэр, үгы һаа, бүхы хэшээлнүүдэй һүүлээр үнгэргэдэг заншалаа орхихо хэрэгтэй. Буряад Уласай гүрэнэй хоёр хэлэндэ тэгшэ хандаха шухала, - гэжэ Баяр Дашеевич тэмдэглээ. - Болбосорол тухай холбоото уласай хуулиин ёһоор, манай гүрэн болон манай улас буряад хэлэ үзэхэ эрхэ байдал тогтоохо ёһотой. Түрэлхи хэлэнүүдтэ хабаатай бүхэроссиин хэмжээ ябуулгануудай үедэ Гүрэнэй Дүүмын хорооной түрүүлэгшэ Вячеслав Никоновшье, Гэгээрэлэй яаманай түлөөлэгшэдшье һургуулинуудта түрэлхи хэлэнүүд заабол заагдаха ёһотой гэжэ ходо онсолдог”.

Энээнһээ гадуур буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын гүрэнэй программын хэмжээндэ Буряадай Болбосоролой яаманай талаһаа олон юумэн хэгдээ гэжэ тэмдэглэлтэй. Жэшээнь, 2030 он болотор буряад хэлэнэй хүгжэлтын хараа түсэб абтаа, Буряад хэлэ хүгжөөлгын түб байгуулагдаа, 109 хүүгэдэй сэсэрлигтэ буряад оршондо һурган хүмүүжүүлгын 145 бүлэг нээгдээ, “Бэрхэшүүл” гэһэн хүүгэдэй сэтгүүл нара хараа, мүнгэ түлөөд һурадаг оюутадта уласай бюджедһээ стипенди үгтэжэ эхилээ, гүрэнэй оршуулгын албан байгуулагдаа...

Эдэбхитэй оршон хэрэгтэй

Энэ хадаа 2021-2030 онуудай хугасаада бэелүүлэгдэхэ буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын гүрэнэй шэнэ программын гол зорилго болоно. Тиин хуушан программа ехэнхидээ Болбосоролой болон Соёлой яамануудай жүдхэмжөөр бэелүүлэгдэдэг һаа, ерэхэ жэлһээ уласаймнай бүхы яаманууд буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ хубитаяа оруулалсаха юм (хэрбээ түлэбэйнь ехэ хубилалта, хасалтагүйгөөр баталагдаа һаань).

Буряад ороной бүхы дэбисхэр дээрэ байшангууд соо, гудамжада, унаагай хэрэгсэлнүүд соо – одоол хаанашье буряад хэлэн ород хэлэндэ тон адляар шэхэндэ дуулдаха, нюдэндэ харагдаха ёһотой. Үнэхөөрөөшье, болбосоролой сайд Баир Жалсановай онсолһоор, ганса хэшээлэй үедэ буряад хэлэ үзөөд, холо харайхагүйбди, заал һаа буряад оршон хэрэгтэй. Тиин программын түлэб соо ёстой буряад телевидени, үндэһэн буряад һургуулинууд, буряад соёлой болон хэлэнэй гуламта, буряад хэлэ болон уран зохёолой эрдэм-шэнжэлгын дээдэ һургуули байгуулха, мүн бусадшье олон тоото хэмжээ ябуулганууд оруулагданхай. Энэ программын түлэб энэл шэгтээ баталагдаһай даа гэжэ һанагдана.

Саг зуурын һэбшээндэ абтангүй

Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол орон, Буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлэлгын түбэй ахалагша эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ Бабасан Цыренов “Мүнөө үеын буряад хэлэнэй хүгжэлтэ” гэһэн элидхэл дурадхаа. Зарим тэды бодолыень байһан соонь дурадханаб:

“Бэшэгэй (литературна) хэлэ нютагай аялгануудтай зүрилдүүлхэ хархис харша удхатай ажал салгидаса эрхилэгдэнэ. Энэ хэрэг ямар аюултайб? Хоридохи зуун жэлдэ нэгэдэһэн арадаа бутаргаха. Нютаг нютагуудай, зоной дунда яhа хаяха. Болбосоролой ажалда аргагүй хохидол асарха. Соёл урлалай ажалда hүйд хэхэ. Багшанарай үүргэ ямар байхаб? Саг зуурын элдэб һэбшээ һалхинда абтангүй, ажалаа үргэлжэлүүлхэ. Энэ сагта тогтоһон байдал хабар намарай хамшаг үбшэн мэтэ үнгэрхэ. Тиимэһээ арад зоной толгой эрьюулхэ ажалда оролсохогүй”.

Бүри зоргондоо оробол, хууляар хэһээгдэхэ

Болбосорол тухай холбоото уласай хууляар, Буряад Уласай Үндэһэн Хууляар, Буряад Уласай арадуудай хэлэнүүд тухай хуулиин ёһоор, хэшээлнүүд буряад бэшэгэй (литературна) хэлэн дээрэ үнгэргэгдэхэ, номууд, сонинууд толилогдохо ёһотой. Эдэ хуулинуудай эрилтэнүүдые хазагайруулбал, ерэхэ жэлһээ хэһээлтэ амсаха болонобди. Аман хэлэндэ хабаатай бэшэ газарнуудта – гэр бараандаа, тайзан дээрэ, хэшээлнүүдэй хоорондохи забһарташье дураараа нютаг хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэдэ болохо. Эндэ хэншье хэнииешье хорихо эрхэгүй.

2020 оной июлиин 29-һөө Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим сахилгын хойноһоо хинаха бүрин эрхэтэй болонхой. Тиимэһээ даб дээрээ хүн зондоо, багшанарта ойлгуулжа, һэргылжэ байна гээшэ. Харин ерэхэ жэлһээ шалгалта үнгэргэжэ ерээд лэ, хэлэнэй талаар гэмтэй хүнүүдые хэһээжэ эхилхэ.

“Бишье өөрын нютаг хэлэндээ тон дуратайлби. Гэр бүлэдөө хөөрэлдэдэгшьеб. Зүгөөр бэшэхэдээ, Буряад оронойнгоо бусад нютаг хэлэнүүдэй түлөөлэгшэдтэ ойлгосотой байхын тула заатагүй бэшэгэй (литературна) хэлэ хэрэглэдэгби”, - гэжэ Баяр Балданов тэмдэглээ.

Болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайд Баир Жалсановай онсолһоор, хүүгэдые нютаг хэлэнүүд дээрэ “Буряад үнэнэй” хабсаргалтада бэшүүлхэеэ оролдоһоной хэрэггүй. Энэмнай хуули буса ябадал гээшэ. Илангаяа буряад хэлэнэй багшанар бэшэгэй хэлэндэ наринаар хандаха ёһотой. Юундэб гэхэдэ, үзэгһөө байха сэг гү, али хашалта бүхэн өөрын һууритай, удхатай. Эрдэмтэд дүримүүдые тэнгэриһээ абаад зохёогоогүй, нилээд хэлэ шэнжэлээ ха юм. Тиимэһээ дуулаһан соогоо хамаагүй бэшэжэ болохогүй. Сайдай хэлэһээр, нэгэшье үгын саашанхи үенүүдтэ хазагайгаар дамжуулагдаа һаань, аргагүй ехэ алдуу, арадайнгаа урда нүгэл гээшэ.

“Эбээрээ хэлсэжэ, хэлэнэйнгээ хүгжэлтын оршониие баян болгохо ёһотойбди. Түрэл һайхан хэлэнэймнай бүхы нютагуудта хаа-хаанагүй зэдэлжэ эхилээ һаань, ямар гоё байха гээшэб! Мүнөө сонхоор харахадамни, зошод буудал дээрэ “гостиница Байкал Plaza hotel” гээд бэшээтэй байна. Даб дээрээ иимэл оршон байдалтайбди. Харин тэг дундань буряадаар бэшэгдэшэбэл, гоёл һэн. Ресторанда меню дээрэ нэгэ таладань ородоор, нүгөө тээнь буряадаар бэшэдэг болоо һаань, ехэ баярлаха һэмби. Суглаанууд, хэмжээ ябуулганууд хоёр хэлэн дээрэ үнгэргэгдэхэ... Иимэл байдалда эрмэлзэхэ ёһотойбди. Тиигээл һаа, буряад хэлэмнай хүгжэхэл даа”, - гэжэ Баир Баторович тобшолоо.

P.S. Хүндэтэ уншагшад, хэнһээ дутаа юмбиб гээд, хэдэн үгэ хэжэнгынхеэрээ бэшээб. Хүлисөөрэйгты.