Халдабарита хамшагай «галзуурhан» сагта илангаяа аяншалгын hалбари хохидоно. Теэдшье холын аяншадтай хүдэлдэг эмхинүүд альгаяа дэлгээд hуунагүй - арга мүрөө бэдэрэнгээ, шэнээр ажалаа зохёохоёо оролдоно. Энэ талаар «ЖАССО ТУР» хүсэшэгүй хурдан хүгжэлтэтэй. Тэрэнэй бүридэлдэ ородог Асагадай «Талын нүүдэлшэн» буряад арадай үндэhэн соёлтой танилсуулhаар. Светлана ЦЫБИКДОРЖИЕВА эзэнтэйнь hүүлэй хубилалтанууд, олзын хэрэгэй онсо таланууд тухай хөөрэлдэбэбди.
- Сайн байна, Светлана Бальжинимаевна! Иимэ орёо сагта та урмаа хухарангүй, урагшаа зүдхэhөөр байнат...
- Сайнууд! Хараалhан түсэбhөө хадуурхал баатай болообди. Туроператор хадаа хахад жэлэй урда тээ хэлсээ баталаад, хаанаhаа хэды аяншадые хүлеэн абахабибди гэжэ мэдээд байдагбди. Март hарада тахал үбшэнэй ерэхэдэ, хилэ хаагдажа, агаарай онгосонууд ниидэхэеэ болёо hэмнай. Тиихэдэнь хари гүрэнhөө Буряадта буухаяа забдаhан бүхы аяншадаа алдаабди. Март, апрель hаранууд үнгэрбэ... Абяагүй хон-жэн. Хоног үдэрөө тоолон, яаха хээхэеэ мэдэхэеэ болёод, мэгдээд абаабди. Нэн түрүүн ажалшадтаа салин түлэхэ хэрэгтэй ха юм. Бусадшье гаргашанууднай ургаhаар. Тиигэжэ байтарнай, дээдын засаг түрэ Владимир Путин түрүүтэй дэмжэлтэ үзүүлхэбди гэжэ найдуулжархиба. Буряад Уласаймнайшье Засагай газар, тэрэ тоодо Аяншалгын яаман иимэ орёо сагта орхихогүйбди танаа гэжэ ойлгуулба. Тиихэдэнь лэ hанаамни тэгшэрээ. Удангүй туhаламжа үзүүлэгдэжэ, үгтэhэн урьhаламжаарнь уладтаа салингыень хубаагааб.
- Хабартаа хорото үбшэнэй түрүүшынхиеэ добтолхо үеэр «Аян отель» буудалдаа эмшэдые түбхинүүлhэн байнат. Тиигэhэн тухайгаа танhаа бэшэн сэхэ хэлээгүйл.
- Хажууhаа хараад hуухын аргагүй байгаа. Халдабарита үбшэнгүүдhээ аргалдаг эмнэлгын газарай ахамад эмшэн Татьяна Аюшеевна Сымбеловагай намда хандахадань, зүбшөөлөө шууд үгөө hэм. Тиихэдэ эмшэднай шанга хорюул доро ябаа гүб даа. Һара-hараар гэртээ ошохо эрхэгүй бэлэй. Эмнэлгын газарай дорохи дабхартань байрланхай hаабза. Теэд тэндэнь хабшуу, агаарынь бүгшэм тула, бэеэ амаруулхын аргагүй hэн. Эгээл тиимэhээ май болон июнь hарануудта эмшэд манай «Аян отель» буудалай эгээл дээрэхи таhалгануудые эзэлээ. Yбшэнтэнөөр дүтын харилсаатай хадаа бэеэ ехэ наринаар абажа ябабашье, үбшэ халдахааhан ушарнууд байгаал даа. Буудалаймнайшье зарим хүдэлмэрилэгшэд үбдөө. Тэдэмнай баhал гэртээ харингүй, буудалдаа хонон үнжэн байгаа ха юм. Теэд бурхан хаража, яhала hайн гарасалдаабди. Хайшан гээд буудал доторхиёо сэбэрлэхэ, хорон вирус юугээр үгы хэхэ, ямар хамгаалгануудые хэрэглэхэ гэхэ мэтын hайн hуралсал тиихэдэл гараабди.
- Yнгэрhэн зун холын аяншадые угтан абажал байгаат гэжэ мэдэнэб. Теэдшье «hанаhандаа хүрэжэ, hарбайhанаа абажа» шадаа гээшэ гүт?
- Июнь hарада манай Аяншалгын яаман онлайн аргаар суглаа зарлаа hэн. (Утаhаар залгажа, шухала хэрэгээ шиидхэжэ hураад байнабди. Yдэр бүриимнай байдалда батаар нэбтэрбэл даа – хөөрэгшын ажаглалта). Тиигээд тэрэ суглаан дээрэ чартер нээхэмнай гэжэ дуулгаад, аяншадые угтажа абаха аргатай гүт гэжэ бидэнтэй зүбшэhэн юм. Һара тухай үлөөд байгаа. Хуулитаар ажалаа ябуулдаг томо-томо туроператорнууд хоёр шэглэлээр хубаараад хүдэлхэ гэжэ хэлсээбди. Нэгэ шэглэлээр 7-8 турфирмэ аяншадтай хүдэлөө. Ганса оператор яашье даажа шадахагүй hэн. Июль hарада 9 үдэр болоод лэ, онгосоор дүүрэн аяншад ээлжэлэн ерэжэ байгаа ха юм. Тэдээн манай онсо харууhан доро ороо. Би өөрөөшье буудалай гид болоод хүдэлөөб. Айлшадай буудалда зониие түбхинүүлхэ, эрилтэнүүдыень хангаха, экскурсинуудые дурадхаха уялгатай байгааб.
Сентябрь hарада хүбхэгэр мүнгэтэй баяшуулые хүлеэн абаабди. Олзын ехэ-ехэ хэрэг эрхилэгшэд ерээ. Тэдэнэй дунда ябалсаhан Сочи хотын томо автопаркын эзэн Байгал далай тухай мэдээнүүдыемнай автобусууд соогоо заатагүй үлгэхэб гэжэ үгэ үгөө. Тиимэhээ холын Сочидо Буряадтаймнай танилсажа байна. Һайн гээшэл даа.
- Тиихэдэ хари гүрэнэй аяншад Буряадта ерээгүй болоно гү?
- Ростуризм урда жэлдэ урилдаа соносхоод, түрүүлhэн Россиин 72 туроператорнуудай гаргашын багахан хуби бусааха гэhэн хэлсээ баталhан юм. Тэдэнэй тоодо манай «ЖАССО ТУР» оролсоод, үнгэрhэн зун Урда Солонгосhоо болон Франциhаа аяншалагшадые угтан абаа. Вьетнамhаа болон Таиландhаашье аяншалагшад байгаа. Теэд тэдэнэй түлөө гаргаша бусаагдахагүйнь харамтай. Бидэн мүнөө багаханшье мүнгэндэ баярланабди. Гаргашамнай ехэ. Ажамидарха арга мүрөө бэдэрнэлди даа. Би, жэшээнь, мүнөө hуралсал гаража байнаб. Урданайнгаа хэбээр саашадаа хүдэлхэгүймнай лабтай. Хуу юумэн хубилжал байна. Гэрэл зурагай урлал шэнжэлнэб. Саашадаа фототурнуудые хэхэ hанаан бии. Yнэтэй аппаратура абааб. Суг хүдэлдэг хүнүүднайшье баhал шэнэ юумэ шудална.
- Энэ үбшэн бүхэдэлхэйе урбуулжархибал даа...
- Тиихэньшье тиигээ. Гэбэшье баhа нэгэ hайн үзэгдэл ажаглахаар. Холын орон нютагуудтай холбоотой Москвагай томо туроператорнууд можо нютагууд руу харасаяа хандуулжа эхилээ. Урдань маниие тоодоггүй һаабза. Харин мүнөө бидэн тухай олондо мэдүүлхэеэ оролдоно. Дээдын гарай экспертнүүдэй хабаадалгатайгаар вебинарнуудые эмхидхэнэ. Хуу онлайн аргаар үнгэрнэ. Бидэндэ энэ ехэ һуралсал болоод үгэнэл даа. 5-10 мянган түхэриг түлөөд, аяншадаар хүдэлдэг бүхэдэлхэйн эмхинүүдтэ өөр тухайгаа мэдүүлнэбди. Урид тиимэ арга боломжо үгтэдэггүй бэлэй. Москвада үзэсхэлэнгүүдтэл оролсогшо һаабзабди. Тиишээ ошохо-ерэхэнь гаргаша ехэтэй һэн. Сохом 40-50 мянган түхэриг гаргашалагдадаг һэн.
- Тиихэдээ гүрэн дотороо аяншалга ябуулхаар ха юм гэжэ ойлгобо гээшэ гү?
- Дулаан орон нютагуудһаа дутуугүй үзэсхэлэнтэ газартайбди гэжэ Москвагай зон мэдэбэ. Байгал далаймнай эрилтэтэй гэжэ ойлгоо. Бусадшье можо нютагуудта харахаар юумэн биил даа. Авиа-байгуулганууд туроператорнуудтай хамта эб нэгэн хүдэлжэ, гүрэн дотороо аяншалга ябуулха шадалтай гэжэ тобшолол хэгдээ. Буряад руу хэн ошохо юм гэжэ урид дээрэлхүү хандасатай һааб даа. Москвагай ажаһуугшад 40-50 мянга түхэриг түлөөд, Байгал далайтай танилсахаяа ерэнэ. Тэдээндэ энэ ехэшье мүнгэн бэшэл даа. Авиа-харгын, байрлаха газарай, эдеэ хоолой, хэдэн экскурсиин гаргаша тэрэ мүнгөөрөө даажа абана ха юм. Байгал далайн дэргэдэхи онсо байгаали анхаран, ариг сэбэр агаарыемнай һайшаан, хаб загаһашье харан баярланал даа. Ерэһэндээ орой шаналнагүй, мүнгөө хэрэггүй газарта гаргаабди гэжэ халагланагүй. Эрилтэтэйбди гэжэ мэдэрээбди. Тиимэһээ бидэ эрилтэнүүдыень дүүрэн хангажа шадаха ёһотойбди. Энэ талаар үшөөл һурахал хэрэгтэй байна. Бүри һонирхолтой экскурсинуудые зохёохо, һайн унаа, уһанай онгосонуудые абаха гэхэ мэтын ажал байна.
- Буряадтамнай хэды туроператорнууд тоологдоноб?
- 14 туроператорнууд 10-аад жэлдэ ажалаа ябуулна. Һаяхана байгуулагдаһан 20-ёод эмхи байха. Теэдшье нюусаар ажалаа ябуулдаг дүршэл ехэтэй хүнүүд биил даа. Тэдэнээ ехээр дарангүйгөөр - далдаар ажал ябуулангүй, хуулита болохынь тулада засаг түрэ туһаламжа үзүүлхэ байгаа гэжэ һанагдана. Тиихэдээ аяншаднай хамгаалгатай болоно ха юм.
- Һаяхана баһа нэгэ федеральна урилдаанда оролсооб гэжэ дуулгаа бэлэйт. Дүнгүүдынь эли болоо гү?
- Анха түрүүшынхиеэ иимэ урилдаан болоо. 30 хубииень даажа абаад, 3 сая түхэриг грант абаха арга боломжо үгтэһэн байгаа. Энэ урилдаанда “Талын нүүдэлшэнтэй” хабаатай проект дурадхаабди. Дунда зэргын шадалтай аяншад руу анхарал хандуулагдана гэһэн һүүлэй үеын “һэбшээ” би ойлгоогүйб. Баяшуулда зорюулһан тусхай проект зохёоһон байгааб. Тэдээнтэй ондоогоор хүдэлхэ хэрэгтэй ха юм. Хуу дээдын хэмжээндэ хэгдэхэ ёһотой. Энэ талаар Буряадта ажал ябуулагданагүй. Баһал хэрэгтэйл хэрэг гэхэ байнаб. Хожом хойнодоо иимэ зон иишээ ерэхэгүйбди гэхэдээ болохол.
- Танай хэрэгэй эхин дээрэ бусая. 2004 ондо “ЖАССО ТУР” нээгээт. 2009 ондо “Талын нүүдэлшэн” бодоо...
- «ЖАССО» гэжэ үгэ манай нэрэнүүдэй эхин үзэгүүдһээ бүридэнэ. Минии наһанайм нүхэр Жанчиб гэжэ нэрэтэй. Олзын хэрэг байгуулалсаһан Александр нүхэрэймнай болон миниишье нэрэнүүдэй үзэгүүд энэ үгын бүридэлдэ бии (энеэнэ)... 1990-ээд онуудаар олзын хэрэг ябуулжа эхилээбди. «Истана» гэжэ маршрутканууд һаял оруулагдажа байгаа. Тиихэдэ гансашье Буряадтаа бэшэ, харин хажуудахи Эрхүү болон Үбэр Байгал руу автобус асардаг эгээл томо эмхи болотороо ургаа һэмди. Удангүй унаа заһабарилдаг түб Стрелкэ дээрэ нээгээбди. Хажуудань хоол барилгын газар бодхоогообди. Тиихэдэ манай мушхаһан бууза эгээл амтатай гэжэ сууда гараа бэлэй. Хотын нүгөө захаһаа буузыемнай абахаяа зон зорижо ерэдэг һэн. Үдэрэй туршада мянгаад бууза мушхажа үрдидэг һаабзабди. Тиигэһээр байтарнай, автобусуудые хилэ гаргахань орёо болоо - татабариин хэмжээн нэмэгдээ. Олзомнай доошоо ороо. 4 томо автобуснай Хитадай Манжуур руу ябажа эхилээ һэн. Тиигээд 2007 ондо «Аян отель» бодхоогообди. Унаанууд бии, хоол барилгын газар, айлшадай буудал байна - яагаад аяншадаар хүдэлэнгүй байхабибди гэжэ бодоод, «ЖАССО ТУР» эмхидхэгдээл даа. Шэмээшэгүүдэй һуудал байдалтай угаа зохидоор Любовь Фёдоровна Пластининагай танилсуулхыень анхараад, буряадууд юундэ тиигэнэгүйбибди гэһэн бодол түрөө. Тиигээд лэ «Талын нүүдэлшэниие» байгуулха гэжэ шиидээб. Аба эжынгээ анханай нютаг Асагадта бодхоохо болооб. Асагадай үргэн тала, цанид хамба Агван Доржиевай нэрэ, дасан – аяншадта аятай һайхан оршон ха юм. 2009 ондо тэндэ Ехэ Сагаалган аяншалагшадтаяа хамта тэмдэглээд, болбосон түхэлтэй дулаан байрануудые бодхоохо хэрэгтэй гэжэ ойлгоо бэлэйб. Ехэ даараабди.
- Аяншадай һалбари руу анхаралаа табяад, танайхидал адли хэрэг эхилхэеэ һанагшадта ямар зүбшэл үгэхэ байнабта?
- Тиигэхынгээ урда тээ һайн бодожо үзэгты гэхэ байнаб. Мүнгэтэйл һаа, байшангуудые бодхооходо бэлэн. Хооһон талада гоо һайхан ордон бодхообо гэлэйт. Теэд танайхи руу аяншад ошохо гү? Юугээрээ тэдэнэй һонирхол татахабта? Аяншалгын комплексуудые байгуулһан зон Яхадһаашье, Эрхүүһээшье ерэжэ, манай хэрэг хараад, шэнжэлээд ошоо бэлэй. Бидэ ажалшадаа тэдээндэ эльгээжэ туһалаашье һэмди. Хэлэхэ байнаб – түрүүн урдахияа тухайлаад, бүхы гаргаша ба оршоёо тоолоод, хэрэгээ эхилыт даа!
- Һайн даа. Аяншад Буряадаарнай һонирхожол байг лэ!