Түрүү дүршэлдэнь түшэглэхэеэ яанаб?

Буряадай хүдөөгэй юрын ажаһуугша Василий Герасимов бүхы Совет гүрэнэй хүдөө ажахынуудые аяар холын 1939 ондо гайхуулаа. Тэрэ нэгэ гектар газарһаа 92,3 центнер үбһэ абажархёо һэн. Эгсэ 80 жэлэй саада тээ Василий Алексеевичэй гүрэнэй ехэ суглаан дээрэ өөрынгөө ажал тухай хөөрэхэдэнь, дүршэлыень бүхы Советскэ Союзай ажахынууд халан абаад, хэрэглэжэ эхилһэн юм.

Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академиин профессор, хүдөө ажахын эрдэмэй доктор Анатолий Бутухановай тэмдэглэһээр, Василий Герасимовай ашаар буряад арад зон үхэр мал үсхэбэрилгэеэ алдаагүй.

Василий Герасимов өөрынгөө хэрэг Сэлэнгын аймагай Дунда Бүхэн һууринай XVIII партсъездын нэрэмжэтэ колхоздо ябуулһан байна гээд хэлэхэ хэрэгтэй. Тэрэ 1881 ондо түрэһэн, хасаг угтай хүн гээшэ.

Нуга сабшалангаа эдлүүрилжэ, үбһэ тэжээл яагаад ехээр абахаб гэжэ һанаата болоһон Василий Алексеевич 1928 онһоо хойшо түрэл колхоздоо тусхай ажал ябуулжа эхилээ.

- Тэрэ үеын колхозой хүтэлбэрилэгшэд ямар ухаатай хүнүүд байгааб? Василий Герасимовта тэдэ аяар хоёр гектар газар үгэжэ, үбһэ тэжээл элбэгээр абаха талаар туршалга хэхыень даалгаһан байна бшуу, - гэжэ профессор Анатолий Бутуханов хэлэнэ.

Колхозойнгоо ажалай хажуугаар Василий Герасимов туршалгаяа хэжэ эхилээ. Хоёр гектар газараа нэн түрүүн бог шоройһоо, бургааһа түгсүүлнүүдһээ, шулуунһаа сэбэрлээ. Тиигэжэ ногоон ямаршье һаадгүйгөөр ургадаг болоо. Үбһэ сабшахадашье бэлэн болоһониинь ойлгосотой. Гэбэшье үбһэ тэжээлэй хэмжээ ехэ болоногүй гэжэ Василий Алексеевич удангүй мэдэрээ. Тиигэжэ тэрэ юрын хүн зонтой харилсажа, арадай дүй дүршэл хэрэглэжэ эхилээ.

- Үтэгжүүлгэ, хии, хохир гэхэ мэтэ юумэ манай элинсэг хулинсагууд һайнаар мэдэдэг байгаа. Сабшалан дээрээ үхэр малайнгаа шэбхэ шабааһа гаргажа, адхажа эхилээ. Мүн тиихэдэ үбэлдөө саһаар хаяалжа, елүүр шэнги уһа хүргэдэг болоо. Энээнэй ашаар хабартаа, зунай эхиндэ хэды ган гасуур болобошье, сабшалангай газар хэрэгтэй шииг нойтонтой байгша һэн. Ногоон үндэһөөрөө хатангүй, яһала һайнаар ургадаг болоо, - гэжэ Анатолий Бутуханов түүхэтэ ажалай дүршэлөөр хубаалдана.

Үбһэ тэжээл ехээр абахын түлөө сабшалан дээрэ нэгэ хүн хүдэлжэ шадахагүй. Тиимэһээ нуга ажаллагшадай бригада эгээл түрүүн XVIII партсъездын нэрэмжэтэ колхоздо байгуулагдаа. 1939 ондо Василий Герасимовай ударидаһан хүдэлмэрилэгшэд нэгэ гектар газарһаа 35,3 центнер үбһэ абаа. Мүн туршалгын хоёр гектар газартань 92,6 центнер үбһэн гараа. Тиигэжэ Василий Герасимов абаһаар лэ мэдээжэ болоо. Дунда Бүхэнэй хүршэ Тельманэй нэрэмжэтэ колхоздо дүй дүршэлөөрөө хубаалдажа, бүхы хүдэлмэрилэгшэдэйнь урда элидхэл уншаһан байна.

- 1940 ондо бүгэдэ гүрэнэй нуга ажаллагшадай ехэ суглаанда хабаадажа, ехэ элидхэл хээ. Суута ВДНХ-да Герасимовай тусхай булан нээгдээ. Тэрэ өөрөө ВДНХгай мүнгэн медальда хүртөө. 1940 ондо Ленинэй орден энгэр дээрэнь гэрэлтээ. Василий Герасимовай дүршэл дээрэнь үндэһэлэн, “Колхоздо үхэр малда тэжээл бэлэдхэлые эршэтэйгээр ябуулха тухай” гэһэн СССР-эй СНК-гай тогтоол 1941 ондо баталагдан абтаа һэн, - гэжэ Анатолий Бутуханов хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.

Буряадай юрын колхознигой дүй дүршэл эрдэмтэд шэнжэлжэ захалһан байна. Тэдэнэй бэшэһэн номууд хүдөө ажахын һалбариин һуралсалай гуламтануудта хэрэглэгдэжэ эхилээ.

“Герасимовска ябадал” гэжэ суурхаһан хэмжээн мүнөө сагта мартагдаад байһаниинь харамтай. Эдэ үгэнүүдэй авторай Дунда Бүхэн нютаг хонходоод асуухадань, Василий Герасимов тухай хүн зон балайшье мэдэнэгүй. Тус нютаг тухай түүхэ бэшэжэ байһан Светлана Станиславовнагай хэлэһээр, Герасимов тухай оройдоол “табан мэдүүлэл” номдо орохо зэргэтэй. Мүн энэ хүнэй гэрэл зурагынь хэндэшье, хаанашье үгы.

- Василий Алексеевич сабшалан яагаад ажаллахаб гэжэ маанадта харуулжа үгэһэн байна. Харин мүнөө үедэ хүдөө ажахыда хэншье дүршэлыень хэрэглэнэгүй. Бүхы газар дайдаяа хахалжа, тэжээл ургуулдаг болошонхой. Хаа-яа хүдөөгөөр ябахадашни: «Ямар ногоо ургуулжа, ехэ тэжээл абахамнайб?» - гэжэ асуухадань, зосоошни муу боложо, тэһэршэн алдахаш. Юуб гэхэдэ, байгаалиин табисаар нуга дээрэ ургаһан ногоонһоо үлүү тэжээл хаанашье олдохогүйл даа. Энээн тухай заримдаа зоотехник мэргэжэлтэдээр зүбшэнэб, - гэжэ эрдэмтэн Анатолий Бутуханов голхорно.

Хэды тиигэбэшье нуга ажалладаг ажахынуудай тоо олошоржо байһаниинь һайшаалтай. Эндэ Хэжэнгын аймагые жэшээ болгомоор. Бусадшье аймаг нютагуудаар Василий Герасимовай хэрэг үргэлжэлүүлэгдэхэ бэзэ гээд найдагдана.