532
Мал ажахы манай хүдөөгэй хүгжэлтын эшэ үндэһэн ха юм даа. Тиимэһээ энэ һалбариин мүнөөдэрэй байдал олоной анхарал татана. Зүблэлтэ засагай үедэ Буряад Уласай ажахынуудта 1,7 сая хонин тоологдодог байһан юм. Гүрэн түрын һандаржа унаха үедэ хониной олон ажахынууд баһал үгы болоһон түүхэтэй. Мүнөөдэрэй байдалаар Буряадай бэлшээринүүдтэ оройдоол 280-яад мянган хонин тоологдоно. Энэ тоонь хэдэн жэлэй туршада ехээр хубилангүй байна гэхэдэ болохо юм. Хони үдхэхэдэ, яһалахан түргөөр үдэжэ, олон болодог гэжэ мэргэжэлтэд хэлэгшэ. Жэшээлхэдэ, 100 толгой хонинһоо 120-130 хурьга абажа, ажалай габьяагай түлөө элдэб шанда хүртэһэн малшадшье манай түүхэдэ бии юм. Теэд ямар ушарһаа малшаднай хони малайнгаа тоо толгой олошоруулнагүйб, ямар бэрхэшээлнүүд тэдэнэй хүгжэлтэдэ тудалданаб гэжэ ООО «Объединённые фермеры» бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшэ Владимир Болотович Жалсараевһаа асуубабди.
- Владимир Болотович, олон зон таниие нэн түрүүн бэлигтэй барилдаашан, барилгын эмхинүүдые хүтэлжэ ябаһан олзын хэрэг эрхилэгшэ гээд мэдэдэг, танидаг ха юм. Тиигэбэшье һүүлэй хэдэн жэлэй туршада та адууһа мал үдхэжэ, хүдөө ажахыда ехэ анхаралаа хандуулнат. Танай мал ажахы ямар үрэ дүнтэй хүдэлжэ байнаб?
- Ажахынууднай гурбан аймагта оршодог. Ивалгын, Хориин болон Мухар-Шэбэрэй аймагуудта 2 мянга 300 хонин, 90 толгой бодо мал, хэдэн толгой адуун бии. Үбэлжөөндэ ороходоо, малаа суглуулжа, гурбан томо буусада ондо оруулдагби. Сэхыень хэлэхэдэ, мүнөө манай ажалда обоо бэрхэшээлнүүд байгааб даа. Бэеэрээ малай хойноһоо ябаһан хүн намай ойлгохол байха. Нэн түрүүн ажал хэхэ зон дуталдана. Анхан энэ хамшаг ханяаданай тараадүй, гүрэнэй хилэ һула байхадань, Монголой малшадые асаржа хүдэлгүүлдэг байгаабди. Намда өөртэмнишье амар байгша һэн. Тэдэ монголшууд ажал хэхэеэ ерэһэн хадаа ажалдаа ханалгатайгаар, харюусалгатайгаар хандадаг һэн. Һайн ургаса ногоотой бэлшээри бэдэржэ, һэеы гэрээ шэрээд лэ, тала дүүрэн ябаха. Манай эндэхи зоноор хүдэлхэдэ хүшэрхэн. Хэдэн жэлэй туршада хүдэлхэ хүсэлтэй хүн үгы. Ойро зуурхана ажаллаад лэ, үгы болошохо юм. Малшадта амаралта гэжэ үгы ха юм даа. Үбэл зунгүй, шуурга һалхиндашье, хура бороодошье хони малаа адуулха хэрэгтэй. Анхан энэ бэрхэшээл тухай оло дахин хэлэһэн, бэшэһэн байнаб. Манай гүрэндэ хонишоной, үхэршэнэй мэргэжэл гэжэ үгы. Мүнөө гансал «фермер» гэжэ мэргэжэлдэ һургана. Зүблэлтэ засагай үедэ энээндэ ехэ анхарал хандуулагдадаг байһан. Газар дээрэ хүдэлжэ байһан хүн хамагай хүндэтэй, гүрэн түрын эмхинүүд малшадые үргэхэ, тэдэнэй бэрхэшээлнүүдые аһан түрүүн шиидхэхэ гэжэ оролдогшо һэн. Малай хурьгалха үедэ ажалгүй зониие, хүдөө ажахын һургуулинуудай оюутадые эльгээжэ хамһалсадаг һэн. Мүнөө салин хүлһыеншье түлөөд хүдэлгэхэ хүн үгы. Эмнеэн болоно гү, нооһо хайшалаан болоно гү - мүнөөнэй хонишод өөһэдөөл гансаарханаал бүхыгөө хэжэ гарана ха юм. Тиигээд лэ өөрынгөө арга боломжо хаража, малайнгаа тоо толгой олон болгонгүй, энэ хэбээрнь байлгаха гэжэ оролдоноб. Иимэ байдал бүхы малшадта хабаатай. Харин би олон хүбүүтэй хадаа энэ ехэ ажал даагаад, мүрөө алдангүй ябанаб.
- Танай һанахада, хайшан гэжэ ямар аргаар хонишодой бэрхэшээлнүүдые шиидхэхээр бэ?
- Хамба ламатай уулзахадаа, хонишон хүн гансал малаа хараад ябаха ёһотой гэжэ хэлээ һэмби. Арһа мяхыень, нооһыень гүрэнэй эмхи зургаанууд саашань буйлуулжа гү, али ондоо арга боломжыень оложо худалдаха, үйлэдбэрилхэ эмхи байгуулха ёһотой. Анхандаа «Заготконтора» гэжэ эмхинүүд байгаал ха юм. Тэрээндэл адляар мүнөө үеын эрилтэнүүдтэ тааруулжа, иимэ тусхай эмхи зохёохо хэрэгтэй. Тиигэбэлнай Буряад Уласта мал ажахы улам хүгжэжэ, хониной тоо толгой олошорхо. Малшадтай үдэр һүнигүй харилсажа, мяха шүлынь һайн сэнгээр абажа, тэрэнииень буйлуулжа наймаан болгодог эмхиин бии болоходол уласаймнай бүхы дэлгүүрнүүдтэ худалдагдадаг тахяагай мяханай хажууда хониной мяхан бии болохо юм. Тэрэниие һайнаар эмхидхэхэ шухала. Хүн бүхэн бүхэли гуяар хониной мяха абаха аргагүй. Мүнөө хүн тиигэжэ ехээр абахаашье болинхой. Тиимэһээ мяхаяа жэжэхэн болгожо сабшаад, гоё хайрсаг соо боожо багсаахада, хүн дуратайгаар абаха. Ганса эндээ бэшэ, ондоо можо нютагуудаар наймаан болгохоор. Тэрээн тухай би оло хэлэдэгби, теэд намайе хүн дууладаггүй.
- Үшөө ямар бодолнуудтай ябанабта?
- Мүнөө Ородой Холбоото Уласай можо нютагуудай дунда Дагестанай Уласта 5 сая, Хальмаг Уласта 2,5 сая, Тывада 1,1 сая хонин тоологдоно. Эдэ уласуудта хонишодтоо туһалха талаар элдэб ябуулганууд хэгдэнэ. Жэшээлхэдэ, Дагестан - бэлшээри багатай газар ха юм. Тиимэһээ хадын оройгоор хонидоо туугаад гаража шадахагүйш. Тэндэхи хонишодой бэлшээриин бэрхэшээл шиидхэхын тулада тусхай хуули баталагданхай. Тэрэнэй ёһоор хонишод бэлшээриһээ ондоо тээшээ нүүхэдээ, малаа ашаанай унаада ашажа, зөөдэлөө хэнэ. Энэ хэрэгтэ гаргашалагдаһан бүхы мүнгэниинь гүрэнэй жасаһаа малшадтаа бусаагдадаг. Тэрээн шэнгеэр манай хонишодто туһаламжа үзүүлэгдэжэ байха ёһотой. Энээндэ мүнгэ харамнаһанай хэрэггүй. Саашадаа нэгэ хонишон жэлэй туршада хэдэн зуу мянган түхэригэй мяха шүлэ дэлгүүртэ асаржа, ганса өөрыгөө бэшэ, харин хэды олон зониие тэжээжэ шадахаб. Эрдэмтэдэй, хонишодой хабаадалгатай суглаа эмхидхэжэ, ямар туһаламжань аша үрэтэй байхаб гэжэ зүбшэн хэлсэхэ хэрэгтэй. Түрэгдэжэ, ондо ороһон хурьган, тугал, унаган бүхэнэйнь түлөө багаханшье һаа тэдхэмжэ үзүүлхэ хэрэгтэй.
- Владимир Болотович, малшадайнгаа гэр бүлын, хүүгэдэйнь байха гэр байра баринаб гэжэ хэлээ һэнта. Тэрэ барилгаяа дүүргээд байна гүт?
- Энэ минии һүүлшын хэдэн жэлдэ хэжэ байһан ажални. Олонхи зон малшанаар ажалда орохоёо ерэхэдээ, гэр байрагүй гү, али гэртэйшье һаа, хүүгэдээ гансаарыень орхижо, хүдөөдэ ажал хэхэ аргагүй байна. Энэл ушарһаа үри хүүгэдэйнгээ урдахиие хаража, олонхи буряадууд хүдөөһөө зөөжэ гарана. Тиимэһээ энэ бэрхэшээл шиидхэхын тулада малшадайнгаа байха гэр байра баряабди. Мүнөө газаа досоохинь хуу хэгдэжэ дүүрэнхэй байна. Гансал дулаа оруулхыень хүлеэжэ байнаб. Эндэмнай эдеэ хоол бариха газар, хамтын байра, бэеэ угааха душ таһалга бүхэн соонь хээтэй, үхибүүдые хүмүүжүүлхэ багшашье байха юм. Зэргэлээд байһан һургуулида малшадаймнай хүүгэд һурадаг болохо. Амаралтын үдэрнүүдтэ гэртэхиниинь ерэжэ, эрьежэ байхадань хэн хорихоб. Эндэмнай хамтадаа хоёр таһалгатай 42 гэр манай ажалшадта гэжэ баригданхай.
- Энэ жэлэйтнай ургаса таряан һайн гараа гү?
- Һүүлэй сагта гансал ажалшадтаа, өөһэдтөө хүрэхэ хартаабха таринабди. Анханайхи шэнги хэдэн гектар хахалжа, тариха юумэн үгы. Хажуугаарнь үгэрсэ, помидор мэтын огородой эдеэ ургуулнабди. Ерэхэ жэлһээ үбэл зунгүй таряа ургуулхаар дулаан теплицэнүүдые табиха ехэ түсэбтэй байнаб. Хуряаһан ургасаяа хадагалха байшан баригдажа эхилэнхэй. Манай ажахы жаахан ха юм даа. Манай шэнги багахан ажахынуудта туһаламжа үзүүлжэ, олон болгохо хэрэгтэй. Мүнөө хүдөө ажахын талаар үзүүлэгдэдэг туһаламжын ехэнхи хубинь томо эмхинүүдтэ хүртэгдөөд лэ, бага эмхинүүд өөһэдөө худхаад байна ха юм. Минии һанахада, багахан ажахынуудые олон болгоохо хэрэгтэй. Эдихэ хоолоо эндээ ургуулжа, үйлэдбэрилжэ эхилхэдэмнай, мүнгэ хүрэнгэмнай нютагтаа үлэхэ. Жэшээлхэдэ, мүнөө ехэнхи хартаабха ондоо можонуудһаа асарагдана. Ганса хартаабха дээрээ Буряад Уласнай хэдэн сая түхэригөө алдажа, ондоо нютагуудта жэл бүри энэ ехэ мүнгэ бэлэглэжэ байна. Гол түлэб манай эндэ хартаабха хадагалха газар үгы байна. Тиимэһээл гүрэнэй Заготконторо һэргээхэ хэрэгтэй гэжэ дахин дабтажал байхаб.
Үшөө юу хөөрэхэб даа, энэ жэл малайнгаа бууса дээрэ зуу гаран эшэ үхэр нюдэ, баһал зуугаад эшэ бөөрэлзэгэнэ таряабди. Нэгэтэ тариһан мододни һалбаран ургажа, түрүүшынгээ баян ургаса үгэжэ эхилхэл байха.
- Олзын хэрэг эрхилэгшэд ямаршье сагта бэедээ найдаад, аргыень олоод лэ ябадаг зон ха юм. Үшөө ямар түсэбүүдые бэелүүлхэ хүсэлтэй байнабта?
- Ивалгын аймагай Ошурково тосхондо һүнэй фермэ нээхэ түсэб үнинэй тархидаа хадуугаад ябадагби. Теэд эдэ жэлнүүдтэ сүлөөгүйдэжэ, тэндэмнай ехэ ажал хэгдээгүй. Гансал ургаса таригдажа, тэрэ газар хэрэглэгдэһэн байна. Эндээ зуун толгой үнеэтэй боложо, зөөхэй тоһоёо бүлэжэ эхилээ һаа, һайн байгаа гэжэ һанагшаб. Мүнөө Хитадай эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдые Интернет соо харанаб. Тэндэ малайнгаа тэжээлдэ элдэб муухай бодосуудые хэрэглэнгүй, һүнэйнгөө һаали ехэ болгоно. Намда эрдэм һургуули гэжэ үгы ха юм, тиимэһээ элдэбынээр туршажал, өөрынгөө алдуунууд дээрэ һуранаб.
Мүнөө «Зугаалай» гэжэ тамирай клуб нээгээд, гушан хүбүүдые һорижо байнаб. Эндэмнай бүхы аймагуудай түлөөлэгшэд бии. Залуу тамиршадай һорилго таһалгаряагүйгөөр, һайнаар эмхидхэхэдэ, шэнэ абарганууд эдэнэй дундаһаа гараха гэжэ найданаб. Хүбүүднай эндээл хамтын байрадаа байдаг, эдеэ хоол бариха, хубсаһа хунараа болон бэеэ угааха газартай. Хэшээлдээ бэлдэдэг таһалганууд баһал эндэмнай байха. Шадал соогоо һайн байра байдал түхеэрхэ гэжэ оролдооб. Эдиршүүлые бага балшар наһанһаань журамда һургаха хэрэгтэй. Үглөөнэй 6 саг 30 минутада бодожо, үглөөнэй һорилгомнай эхилдэг. Эндэмнай ном һударыень үзүүлхэ, тэдэнээ хаража байха дүй дүршэлтэй хүмүүжүүлэгшэд, багшанар хүдэлдэг юм. Һурагшадайнгаа ээлжээтэ амжалтануудые туйлахада, бидэ бултадаа баярлажа, баясажа байдагбди.
Автор: Бэлигто ЦЫРЕНДОРЖИЕВ
