​Табан Монголой нэгэн

Манай Буряад Улас анхан байгуулагдахадаа, «БуряадМонголой Автономито Совет Социалис Улас» гэжэ нэрлэгдэһэн гээшэ. Теэд һүүлдэнь «Буряад-Монгол» гэжэ нэрэһээнь «монгол» гэжэ үгэнь хаһагдаа һэн. Үдэр бүри «Буряад-Монголой үнэн» сонин уншажа байдаг зон гэнтэ нэгэ үглөөгүүр «Буряад үнэн» гэжэ сонин гартаа барижа гайхаа һаабза. Энэ ямар ушарһаа болоо юм, али баһа үнөөхил «Нармай Монгол – панмонголизм» гээшэһээмнай удхатай юм гү гэлдээ бэлэй. Харин республикын нэрые һэлгэхэ ямар тиимэ ехэ ушар шалтагаан гараа юм гэжэ тиихэдэ юрын зондо ойлгуулаашьегүй һэн.

Энэ ушар тухай һанамжаараа хүдөө ажахын, профсоюзай, партиин ветеран Санжайжап Банзаракцаев «Буряад үнэнэй» уншагшадтай хубаалдана.

Монгол уласай туһа

Монгол гүрэн дэлхэйн хоёрдохи дайнда фашис Германитай болон милитарис Японитой тэмсэхэ бүлэгтэ эгээн түрүүн оролсоһон юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхинһээнь захалжа, СССР гүрэндэ хэдэн зуун мянган адуу мал, дулаан хубсаһа хунар, мүнгэ зөөри дамжуулжа, туйлай ехэ туhа хүргэhэн байна. Санжайжап Банзаракцаевай «Суута академик Бямбын Ринчин» гэжэ үгүүлэл соогоо бэшэһыень эндэ дурдая.

…Шорондо һуужа байһан Ринчиниие нэгэтэ Чойбалсан дуудажа асаруулба:

- Ши философ хүн ха юмши, шамда нэгэ асуудал табихам. Япон гүрэн СССР гүрэндэ дайгаар орожо, Гитлертэ туһа хүргэхэ гү? – гэжэ маршал хүшэр асуудал сэхэ һураба.

Ринчинэй хүлеэгээгүй асуудал байбашье:

- Жуков, Рокоссовский мэтын бэрхэ жанжануудай фронтнуудые ударидажа байгаа сагта Япони СССР-тэ яагаадшье дайгаар орохогүй. Японцууд тэнэг бэшэ, сэсэн зон (сэсэн гэхэдэнь, Чойбалсанай шарай барагад гэшоо һэн). 1939 ондо манда дайгаар ороод, Халхын голдо Чойбалсан Жуков хоёрто хабһанайнгаа яһые хуха сахюулаад, һүнэһөө алдаад, хүсэ шадалаа мохоогоод ошоһон хойноо дахяад СССР гүрэндэ халдаха һүлдэ тэдээндэ байхагүй. Би энэ хэлэһэн үгынгөө түлөө толгойгоороо харюусахаб, - гээд, гурба дахин дохибо.

- Хоёрдохи асуудални иимэ. Манай арадай хубисхалта сэрэг Гитлерэй сэрэгүүдтэй дайлалдахадаа ямар байхаб?

- Манай сэрэг хубисхалта залуушуулһаа бүридэнхэй. Жанжан Сүхэ-Баатарай һургаал шуһандаа шэнгээнхэй. Манай сэрэгые Константин Рокоссовский дайшалхы һургаалда хоёр жэл һургаһан байна. Манай сэрэгэй ударидагшад энэ үедэ боложо байһан дайн хайшаа байхаб гэжэ һайн мэдэнэ. Зүблэлтэ Улаан сэрэгһээ хургашье дортохогүй. Минии бодол иимэл байна.

- Та эндэ намда хэлэһэнээ бүгэдыень ородоор бэшээд үгэгты. Би нүхэр Сталинда барюулхаб.

Москва хотодо Монголой премьер-министр Х.Чойбалсаниие И.В.Сталин, М.И.Калинин, В.М.Молотов гэгшэд угтажа байбад. Хоёр сагһаа үлүү сагта хани барисаанай халуун хөөрэлдөөн болобо. Чойбалсан Сталинда хандажа:

- Японой танда дайгаар ороо һаань, БНМАУ өөһэдын дайшалхы фронт нээжэ, туһалхаяа бэлэн байна, - гэжэ хэлэбэ. Сталин Чойбалсан тээшэ удаахан хараад:

- Танай улас – үсөөн зоной амидардаг улас. Тиимэһээ СССР энэ шуһата дайнда танай сэрэгые хабаадуулхагүй. Таанар арһа шүрбэһэ, нооһо, мяха, тоһо, адуу мал, илангаяа һайнаар һургагдаһан моридые үгэжэ, манда эд зөөриин талаар хангамжа үзүүлэгты. Тиигээ һаатнай, ехэл баяртай байхабди. Саашадаа мал үсхэбэрилхэ, тэдэнээ эмшэлхэ хэрэгтэтнай туһалхабди, хүдөө ажахын тоног түхеэрэмжэнүүдээр хангахабди, - гэжэ харюусаба.

Ехэ хөөрэлдөөнэй замхахада, Чойбалсан Сталинда хандажа:

- Манай гүрэнэй ехэ эрдэмтэн, эхэ ороншо Ринчин Япони СССР-тэ ямаршье ушарта дайгаар орохогүй гэһэн бодолтой байна, - гээд, Ринчинэй бэшэһэн саарһа гаргажа барюулба. Сталин хоёр дахин уншаад: - Энэ бэшэгыень һайса шудалхабди, хоорондоо зүбшэн хэлсэхэбди. Ринчиндэ аргагүй ехэ баяр хүргэнэб, элүүр энхые хүсэнэб. Арадайнгаа түлөө амжалтатай һайн хүдэлжэ байг лэ даа, - гэжэ хэлэбэ.

Милитарис Японтой дайн

Милитарис Японидо эсэргүүгээр СССР-эй соносхоhон дайнда Монгол гүрэн 1945 оной августын 9-дэ Японитой дайлалдажа эхилээ. Хитадай зүүн-хойто хубида дабагдашагүй бэхижүүлгэ хэhэн Япониин 1 саяhаа дээшэ сэрэгшэдтэй суута Квантун армиие бута сохихо зорилго урдаа табиhан Забайкалиин ба 1-дэхи ба 2-дохи Алас Дурнын фронтнуудай, Номгон далайн флодой сэрэгшэд Советскэ Союзай Маршал А.М. Василевскиин ударидалга доро, баруун тээhээ Монгол гүрэнэй Маршал Х. Чойбалсанай хүтэлбэри доро Монголой сэрэгшэд урагшаа дабшаба. Самурайнуудай балмад хэрзэгы аашануудай урдаhаа тэмсэбэ. Монголой болон совет сэрэгшэд Манжуурай уhагүй сүл губяар, Ехэ Хинганай үндэр дабаа дабажа, 1500 модо ябагаар гаталhан түүхэтэй. Ааяма халуун наранай элшэ доро, хадын гол горходой, тэгшэ намагтай газарнуудай, дабаа гүбээ бүхэнэй түлѳѳ байлдаанууд, алалсаа хюдалсаан болоhон байна.

Богонихон болзор соо болоhон дайн милитарис Япониин тушаалгаар, совет болон монгол сэрэгшэдэй толотомо илалтаар дүүрээ hэн.

ООН-ой бүрин эрхэтэ гэшүүн болохо

Тиимэһээ Монгол гүрэн ООН-ой бүрин эрхэтэ гэшүүн болохо дүүрэн эрхэтэйбди гэжэ тоолодог байгаа. Монголой Толгойлогшо Маршал Х. Чойбалсан ООН-ой генеральна секретарьта Монгол гүрэниие ООН-ой гэшүүн болгожо абахыень гуйлта ябуулhан байна. 1946 оной июль hарада ООН-ой генеральна секретарь монголшуудта ООН-ой экспертнүүдэй комиссида ѳѳhэдын мэдээ үгэжэ шадаха түлѳѳлэгшые Нью-Йорк эльгээгты гэбэ. Монголой Толгойлогшо Х.Чойбалсан ѳѳрынгѳѳ нэгэдэхи орлогшо Ю. Цыденбалые эльгээхэ болобо. Ю. Цыденбал, тэрэнэй туhалагша дипломат Б. Жаргалсайхан августын 28-да Нью-Йоркдо ерэбэд. Хойто үдэрынь ООН-ой Аюулгүйн Совет Монголой оруулhан гуйлтые хараба. СССР-эй түлѳѳлэгшэ А.А. Громыко Монголые ООН-ой гэшүүн болгохо гэжэ ехээр оролдобо. ООН-ой Аюулгүйн Соведэй гэшүүд элдэбын шалтаг барин арсажа, дуугаа үгэбэгүй.

Тэрэ үедэ Хитад, Монгол гүрэнүүд хоорондоо эб муутай байhан. Посольство гэжэ байгаагүй. Бэеэ дааһан Монгол Уласые арай гэжэ тэсэжэ байгаа ха юм. Үшөө ООН-ой бүрин эрхэтэ гэшүүн болохо гэхэдэнь, бүри дурагүйлхэһэниинь гайхалгүй. Тиимэһээ Монголые ООН-ой гэшүүн болгохогүй гэжэ али бүхы аргаараа оролдоо. США, Великобритани, Голланди гүрэнүүд Монголые ООНой гэшүүн болгохогүй гэжэ дуугаа үгэбэ. Монголой түлѳѳлэгшэ Цыденбалай ябуулга бүтэбэгүй.

ООН-ой Аюулгүйе сахиха Совет удаадахи сессидээ Монголой хэрэгые хараба. Баhал Хитадай түлѳѳлэгшэ: Ази түбидэ табан Монгол Республика байна. СССР-тэ гурбан Республика, Хитадта Дотор Монгол Республика, Монголой Арадай Улас - Аюулгүйн Совет эдэнэй ямарыень ООН-ой гэшүүн болгожо абаха ёhотой юм гэжэ шанга асуудал табиба? Энэ асуудалhаа боложо, ямаршье шиидхэбэри абтабагүй.

СССР гүрэн энэ асуудал шиидхэхын түлѳѳ Тува-Монгол АССР-ые Тува АССР болгобо, Буряад-Монгол АССР-ые Буряад АССР болгобо, Хальмаг- Монгол АССР-ые Хальмаг АССР болгобо.

Буряад АССР-тэ юумэн бүхэнэй монгол гэhэн нэрэнүүд үгы хэгдэхэ гэгдэжэ, эгээн түрүүн «Буряад-Монголой үнэн» сонин «Буряад үнэн» болгогдобо.

СССР гүрэн ООНой Ассамблейдэ манай гүрэн дотор Монгол Республиканууд үгы гэhэн мэдээ үгэбэ.

1960 оной сентябрь hарада ООН-ой Генеральна Ассамблейдэ дахяад Монголой гуйлтые хараба. Эндэ Джавахарлал Неру: «Монгол гүрэниие ООН-ой гэшүүн болгожо абахагүй гэhэн ехэ алдуутай байна. Монгол гүрэн хэдэн зуун жэлэй түүхэдэ дэлхэйдэ суутай гүрэн түрэ байhан байна. Нэгэн дуугаар ООН-ой гэшүүн болгогдожо абтаха ёhотой», - гэжэ баталһан юм.

Монголой асуудал гуйлтые 15 жэлэй туршада таба дахин харагдажа, ООН-ой Генеральна Ассамблейн ХV сесси Монголые ООНой гэшүүн болгожо, нэгэн дуугаар баталжа абаба. ООН-ой ордоной газаа Монгол Арадай Республикын туг үлгэгдэбэ. Монголой түлѳѳлэгшэд Генеральна Ассамблейн танхим соо бүрин эрхэтэн боложо, hууринуудые эзэлээ hэн.

Леонид ШИНКАРЁВОЙ «Цыденбал и Филатова» ном хэрэглэгдэбэ