Сомон дарганарта соло дуудая!

Буряад Уласай хото, хүдөө һууринуудай эрхим дарганарые элирүүлхэ урилдаанай дүнгүүд эдэ үдэрнүүдтэ соносхогдобо. Буряад Уласай Засагай газарай тогтоолой ёһоор, энэ тэмсээндэ түрүүлһэн хүнүүдтэ Баярай бэшэгүүд, мүнгэн шангууд барюулагдаба. Эмхидхэлэй хорооной дуулгаһаар, Мухар-Шэбэрэй аймагай Сагаан-Нуур тосхоной хүтэлбэрилэгшэ Исмагилов Максим Ильсурович түрүүшын һуури эзэлбэ. 2-дохи һуурида Хяагтын аймагай Худара сомоной дарга Сергей Гуроцыренович Цыдыпов шалгараа. Эдэ зонтой холбоо барижа, амжалта туйлаһаарнь амаршалха зуураа, ажал хэрэгээрнь һонирхобобди.

Залан шууд зантай залуу дарга

Гушан хоёр наһатай Максим Ильсурович Эрхүүгэй можын Тулан хотодо түрэһэн намтартай. Харин бага наһандаа эжы абатаяа Сагаан-Нуур тосхон зөөжэ ерэһэнһээ хойшо энэ нютагаа түрэл тоонтомни гэжэ тоолодог.

- Сагаан нуурай уһанда шунгажа, Түгнын талаар хүлөө шоройдожо үндыһэн хүмби. Хара багаһаа анда нүхэдөөрөө дүтын нуур һайрамуудаар загаһа хахуулидажа, балшар наһамни үнгэрөө. 2005 ондо нютагайнгаа дунда һургуули дүүргэжэ, Зүүн Сибириин технологическа ехэ һургуулида «хилын албанай» мэргэжэл шэлэжэ, һуралсалаа үргэлжэлүүлээб, - гэжэ тэрэ хөөрэнэ.

Ажалайнгаа намтар Максим Ильсурович түрэл нютагтаа эхилһэн. 2007 ондо дээдэ һургуулияа амжалтатайгаар дүүргэжэ ерээд, нютагтаа малай ажахы эмхидхэһэн юм. Тэрэнэй удаа 2010 ондо гэр байрын коммунальна хангалтануудые үзүүлдэг «Универсал Плюс» гэһэн бүлгэм жэлэй туршада хүтэлжэ байхадань, аймагай захиргаан залуу, бэрхэ мэргэжэлтэниие хараадаа абаһан байна. Тэрэнэй удаа аймагай коммунальна ажахын дарга боложо, хэдэн жэлэй туршада ажаллаһан.

2013 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай захиргаанай толгойлогшын һунгалта боложо, залуу мэргэжэлтэн Сагаан-Нуур тосхоной сомон даргаар томилогдоо. Тэрэ сагһаа мүнөө болотороо Максим Ильсурович эндээ хүдэлжэ, нютагайнгаа хүгжэлтэдэ горитойхон хубитаяа оруулна.

- Сагаан-Нуур тосхондо мүнөө 5300 хүн ажаһууна. Эдэ зоной ехэнхи хубинь Түгнын нүүрһэнэй уурхайда ажалладаг юм. Нютаг тухайгаа хөөрэхэдөө, нэн түрүүн эндэхи зонойнгоо байра байдал тухай хэлэхэ хэрэгтэй. Манай нютагта «Разрез Тугнуйский» гэһэн акционернэ бүлгэм ажалаа амжалтатайгаар эрхилнэ гэжэ дуулаһан байхат. Тиимэһээ нютагай хүгжэлтэ энэ эмхитэй таһаршагүй холбоотой. Мүнөө Түгнын нүүрһэнэй уурхай Ородой Холбоото Уласай нүүрһэ олзолдог хамагай томо эмхинүүдэй тоодо ородог юм. Сагаан-Нуур тосхондо юрын хүндэ хэрэгтэй бүхы юумэн байдаг. Нютагаймнай дунда һургуулида 750 һурагша һурана. Хүүгэдэй сэсэрлигтэ гурбан зуу гаран үхибүүд хүмүүжүүлэгдэнэ. Шэнэ жэлээ угтуулан, Соёлой байшан нээхэеэ бэлдэжэ байнабди. Алас Дурнын тэдхэмжэ мүнгөөр энэ хэрэгнай бэелүүлэгдэнэ. Соёлой түбэй барилгада 193 сая түхэриг гүрэнэй һан жасаһаа һомологдонхой, - гэжэ тэрэ хөөрэнэ.

Залуухан сомон дарга эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлхэ, шэнэ түсэлнүүдые зохёохо хэрэгтэ анхаралаа ехэ хандуулдаг байна. Тэрэ Москва хотын Сколковын ехэ һургуулида һуралсал гаража ерээ юм. Тэрэнэй урда Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын дэргэдэхи Үндэһэтэнэй ажахын болон гүрэнэй албанай академи дүүргэһэн (РАНХИГС).

- Эрхим сомон дарганарай урилдаан ерээдүйдэ ехэ аша үрэ асарха. Эндэ хабаадахадаа, ехэ һуралсал гарагдана, ондоо аймагуудай эрхим дүршэлтэй дүтөөр танилсахаар юм. Хоёр шатаһаа бүридэһэн мүрысөөндэ хүн бүхэнэй туйлалтануудые хараада абахаһаа гадна, шэнэ түсэл зохёожо, олоной урда хамгаалха даабари үгтэһэн байгаа юм. Манай захиргаан түрэл нютагаа болбосон түхэлтэй болгохо түсэл зохёожо хабаадаа. Тэрэнэй хэмжээндэ 27 гэр һэльбэн шэнэлхэ, бог шоройгоо амяарнь эмхилжэ хаядаг болгохо зорилгонууд табигдана. Энэ жэлэй туршада гүрэнэй олон түсэлнүүдтэ оролсообди. «Арадай һан жаса», «Болбосон түхэлтэй хотын оршон байдал» болон «Буряад Уласай хүдөө нютагуудай хүгжэлтэ» гэһэн түсэлнүүдэй хэмжээндэ ехэ ажал хэгдэнхэй, - гэжэ Максим Ильсурович хөөрэнэ.

Дүрбэн хүүгэдэй эсэгэ Максим Ильсурович сүлөө сагаа гэр бүлэтэеэ үнгэргэхэ дуратай.

«Харин сомон дарга болоһоор, бүхы сагни ажалдаа үнгэрдэг болонхой, анхан юһэн жэлэй туршада боксоор бэеэ һорижо, анда нүхэдөөрөө хада тайгаар ябажа, ан амита агнаха, загаһашалха дуратай һэмби. Мүнөө тиигэжэ ябаха сүлөө саг гарадаггүй», - гээд, тэрэ хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.

Нютагай хүгжэлтэдэ оруулһан аша габьяань үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Максим Ильсурович Исмагилов элдэб шагналнуудта хүртэнхэй. Тэрэ тоодо Буряад Уласай Засагай газарай барюулһан олон тоото Баярай бэшэгүүд болон үнэмшэлгэнүүд энээнииень гэршэлнэ.

Дүршэл ехэтэй, дүүрэн түсэбтэй

Сергей Гуроцыренович Худара сомоной даргаар хоёр жэлэй туршада ажаллана. Тиигэбэшье тэрэ Хяагтын аймагай хамагай ехэ дүршэлтэй дарга гээд тоологдодог юм. Юундэб гэхэдэ, тэрэ арбан жэлэй туршада аймагай Первомайскын сомон даргаар хүдэлһэн намтартай. Эндэ хүдэлхэ үедөө нютагайнгаа ниитын эмхи зургаануудай байра байшан һэргээн бодхоожо шадаһан габьяатай юм. Тамирай ордон, тосхоной түүхын һан музей, эдир барилдаашадай үргөө, хүүгэдэй сэсэрлиг болон ипподром шэнээр баригдажа, нютагай хүгжэлтэдэ шэнэ амисхал оруулагдаа. Тэрээнһээ гадна түбэд хэлэнэй тайлбари толи зохёожо, олондо мэдээжэ болоһон элитэ эрдэмтэ лама Чойдаг Бадмажаповай дурасхаалда зорюулагдаһан бумхан бүтээһэн байна. Үшөө тиихэдэ дуганай захада зулын гэр болон Отошо бурханай субарга бодхооһон юм. «Буряад Уласай хүдөө нютагуудай тогтууритай хүгжэлтэ» гэһэн гүрэнэй программа энэ нютагта һайнаар бэелүүлэгдэбэ. Тэрэнэй ашаар 24 залуу айл бүлэдэ шэнэ гэрнүүд баригдаа. Хүдөөгэй малшад баһал гүрэнэй туһаламжада хүртэлсөө. Үмсынгөө мал үдхэдэг хоёр ажахыда 1,5 сая түхэригэй бусаалтагүй туһаламжа үзүүлэгдэһэн юм. Гүрэнэй туһаламжын ашаар 70 толгой адуун болон һүрэг эбэртэ бодо мал абтаһан. Энэл түсэлэй хэмжээндэ һаалиин фермэ барилгада 15 сая түхэригэй гүрэнэй тэдхэмжэ мүнгэн шэглүүлэгдээ.

- 2018 оной һунгалтын дүнгүүдээр Худара сомоной дарга болоо һэмби. Энэ сомоной бүридэлдэ гурбан һуурин ородог юм. Худара, Хамнигадай болон Семёновко һуурингуудта хамтадаа 1434 хүн ажаһууна. Манай сомоной ажабайдалай ямаршье тала абажа үзэхэдэ, хаананьшье өөрын гэхэ амжалтанууд туйлагдаа. Сомон дарга нютаг һууринаа хүгжөөхэ, эндэхи зонойнгоо байра байдал һайжаруулха ёһотой болоно ха юм. Гүрэнэй алба хэжэ ябаһан тушаалтад энээн тухай мартаха эрхэгүй, – гэжэ Сергей Гуроцыренович хэлэбэ.

Үнэхөөрөөшье, хоёр жэлэй туршада хэһэн ажалынь сэгнэшэгүй. Иимэл урагшаа һанаатай, зориг түгэлдэр сэдьхэлтэй хүнүүд нютагаа һэргээхэ аргатай юм. Гурбан һууринай үдэр бүриин бэрхэшээлнүүдые шиидхэхын хажуугаар, Сергей Гуроцыренович саашанхи хүгжэлтын үргэн түсэбүүдые хараадаа абан хүдэлнэ. Энэ түсэлэйнь хэмжээндэ тамиршадай санын бааза, хоккей наадаха елүүр болон хүүгэдэй бэеэ һорихо талмай баригдажа, ашаглалгада тушаагданхай. Тиигэбэшье бэрхэ даргын хүсэл энээн дээрээ тогтоногүй. 2024 он болотор барилдаашадай үргөө бариха, санын баазын харгынуудые мүнөө үеын хатуу хушалтатай болгохо түсэбүүд табигдана.

Һүүлэй хоёр жэлэй хугасаада Худара сомоной Соёлой байшан һэльбэн шэнэлэгдээ. Хуушаржа, анханайнгаа түхэлөө алдаһан байшанай хушалта, шала оёорынь, үүдэ үрхэнь шэнэлэгдэжэ, мүнөө ямаршье хэмжээнэй тоглолто үнгэргэхөөр бэлэн болгогдонхой. Нютагай 9 ТОС-ой эдэбхитэн хамтаржа, эрхим даргынгаа найдамтай түшэлгэ болонхой юм. Һайн дураараа ямаршье ажалда хамсыгаа шуужа ородог нютагаархидай оруулһан нэмэри сэгнэшэгүй.

Гурбан һууринай тамиршадай туйлаһан амжалтануудта омогорхомоор. Хүдөөгэй тамиршадай уласхоорондын болон гүрэнэй хэмжээнэй мүрысөөнүүдые шүүхэ ушарнууд үсөөн ха юм даа. Иимэ амжалтануудаараа омогорхохо хотонуудыешье нэрлэхэнь бэрхэтэй. Энэ жэл Худара сомоной бүлэг тамиршад Бердск хотодо үнгэрһэн теннисэй мүрысөөндэ түрүүшын һууринуудые эзэлжэ, тамирай КМС-эй нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм.

Үнгэрһэн жэл Хитадай Ордос хотодо эмхидхэгдэһэн хүл бүмбэгын мүрысөөндэ сомоной басагадай команда Буряад Уласаа түлөөлһэн. Эдэ басагад Алас Дурнын тойрогто эгээл бэрхэнүүд гэжэ тоологдодог.

Энэ жэл уласай санын мүрысөөнүүдтэ Худара сомоной тамиршад түрүүшын һууринуудые эзэлһэн гээд һануулая. Залуу һүрэгые хоккей наадаар һонирхуулхын тулада ажал ябуулагдана. Энэ жэл эдэ тамиршадта шэнэ хубсаһа хунар абтажа үгтэбэ.

Нютагай соёлой һалбари баһал үндэр амжалтануудтай. Урда жэлдэ «Вдохновение» гэһэн уран һайханай гоёлой театр Монгол Уласта үнгэрһэн «Ethno Fashion» гэжэ уласхоорондын фестивальда оролсожо, Гран-при шанда хүртэһэн юм. Энэ жэл тус театр Юрэнхылэгшын грант шүүжэ, 499 мянган түхэригэй шан абаба.

Худара сомоной хүдөө ажахын һалбарида энэ жэл баһал ехэ үрэжэлтэй байгаа юм. Нютагай малшад уласай түсэлнүүдтэ оролсожо, шэнэ тракторнуудтай боложо, адууһа малайнгаа тоо толгой улам олошоруулха түсэбтэй.

- Энэ жэл би Буряад Уласай эрхим сомон дарганарай мүрысөөндэ хабаадалсажа, 2-дохи һуурида гарааб. Тэмсээнэй дүримүүдэй ёһоор, түрүүшын шатада зохёоһон түсэлөө хамгаалха ёһотой байгаабди. Минии түсэл нютаг дээрээ бэелүүлхын тулада ехэ мүнгэ хүрэнгэ хэрэгтэй юм. Тиимэһээ Буряад Уласай Засагай газар манай амжалтануудые хаража, энэ хэрэгыемнай дэмжэхэ гэжэ найданаб. Тоологдоһон амжалтануудаймнай саана олон бэрхэшээлнүүд байгаа ааб даа. Хүдөө һуурингуудай шиидхэгдээгүй асуудалнууд обоо байха юм. Буряадай сомон дарганар үнэн сэхээр хүдэлжэ, өөрынгөө уялга хүсэд дүүргэхэ хүсэлтэй байбашье, мүнгэ олзонь дуталдажа, олон түсэлнүүдынь бэелүүлэгдэнгүй үлэнэ. Гол түлэб үсөөн ажаһуугшадтай нютагууд орёо байдалда оронхой. Зарим һуурингуудай олзо оршонь гансал коммунальна хангалтануудтаа арайл хүрөөд үлэдэг юм. Тиигэбэшье, хүдөө тосхонууднай эдэ бэрхэшээлнүүдтээ дарагдангүй, саашаа дабшажал, хүгжэжэл байха ёһотой. Һүүлэй хэдэн жэлдэ бидэ арад зонойнгоо аша туһаар нилээн ехэ юумэ бүтээбэбди. Нютагаймни ажаһуугшад һайн дураараа бүхы барилгануудтамнай хамһалсана, эдир тамиршадаа элдэб мүрысөөнүүдтэ эльгээхэдэмнай, хари гүрэнүүдтэшье амидардаг нютагаархиднай хамтаржа, мүнгэ танга эльгээдэг. Олзын хэрэг эрхилжэ ябаһан нютагаархиднай манайнгаа үүсхэл ябуулгануудые хододоо дэмжэжэ, туһалжа байдаг юм. Өөрынгөө зүгһөө бүхы арад түмэндөө баяраа мэдүүлнэб. Энэ хэсүү сагта хүн бүхэндэтнай элүүр энхые, һайн һайханиие хүсэжэ байнаб, - гээд, Буряадай эрхим сомон дарга Цыдыпов Сергей Гуроцыренович хөөрөөгөө дүүргэбэ.

Хяагтын аймагай захиргаанай залан хүтэлэгшэ Алемасова Марина Валерьевна Сергей Гуроцыренович Цыдыпов тухай иигэжэ хэлэбэ:

- Сергей Гуроцыреновичтэй танилсаһаарнай олон жэл үнгэрөө. Хамта хүдэлжэ, нютаг һуурингуудайнгаа бэрхэшээлнүүдые шиидхэжэ ябахадаа, бүхы абари зангыень мэдэхэ бологдодог. Энэ хүмнай Ара-Алцаг тоонтотой, үндэр уужам сэдьхэлтэй хүн гэжэ хэлэхэ байнаб. Эрэлхэг зоригтой, ямаршье бэрхэшээлһээ сухарихагүй, олоной түлөө оролдожо ябадаг сомон дарга ха юм даа. Олон жэлэй туршада амжалтатайгаар хүдэлжэ, арад зонойнгоо дунда нэрэ хүндэтэй болонхой. Өөрынгөө ажалай хажуугаар аймагай ниитын ажабайдалда эдэбхитэйгээр оролсодог. Мүнөөшье аймагай сомон дарганарай зүблөө хүтэлжэ ябана.

Сергей Гуроцыренович нютагаархидтаяа үгэ хүүрээ ойлголсожо, ажаһуугшадайнгаа һанаа хүсэлынь мэдэжэ байдаг заншалтай. Тиимэһээ Буряад Уласай эрхим сомон дарга болоһониинь гайхалгүй. Хүн зоной ямаршье бэрхэшээл шиидхэхэ шадабаритай дарга байһанаа үшөө дахин харуулаа. Сергей Гуроцыренович Хяагтын аймагта ТОС-уудай хүдэлөө эмхидхэхэ хэрэгтэ горитой хубитаяа оруулһан. Тэдэнэй ашаар аймагай олон бэрхэшээлнүүд шиидхэгдэнэ. Тосхонуудаа бог шоройһоо арилгаха, хаясаанай болоһон буусануудые сэбэрлэхын хажуугаар, үшөө олон түсэлнүүдтэ эдэ зон һайн дураараа хабаададаг.

Уласай мүрысөөндэ хабаадажа, эрхим сомон дарга болоһон Сергей Гуроцыреновичые халуунаар амаршалнабди. Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовтэ, Буряад Уласай Засагай газарта иимэ тэмсээ зохёожо байгуулһандань баяр баясхалан хүргэнэбди. Буряадай бүхы сомон дарганарай хэжэ байһан ажал сэгнэгдэжэ, тэдэнэй саашанхи ажалдань шэнэ хүсэ, урма зориг үгэхэ юм, - гэжэ Марина Валерьевна тэмдэглэнэ.