​Зүүдэн соомни мүндэлөөд...

«Буряад үнэндэ» гараһан «Баряанда абтагшадай хуби заяан» гэжэ үгүүлэл уншаад, ехэтэ һонирхобоб. Миниишье эсэгэ плендэ абтаһан японцуудые үдэшэжэ ябаһанаа, хамта хүдэлһэнөө мандаа яһала хөөрэгшэ һэн. Тэрэ үгүүлэлдэ ороогүй хэдэн баримтануудые «Буряад үнэнэйнгөө» уншагшадта дуулгаха гэжэ бэлдэбэб, - гэжэ уран зохёолшон Николай Соктоев заха холын Захааминһаа хонходоо. Хөөрөөень уншагшадайнгаа һонорто толилхомнай.

Манай аба Бато Цыбикович Соктоев эрхэлхэ эхэгүй, хэлэхэ абагүй, дахаха ахагүй, дахуулха дүүгүй энэ дэлхэй дээрэ хүн болоһон намтартай һэн. Тиигэбэ яабашье, Захааминай Хужар нютагай һургуулида оротороо, хоёр хүбүүдтэй хамта үндыгөө һэмди гэжэ хөөрэдэг һэн. Хожомынь һурагшалһаар, тэдэнэйнь нэгэн - Самбуу, нүгөөдэнь хожомынь «Победа» колхозой түрүүлэгшэ болоһон Гомбо Гармаевич байһан байгаа гэжэ ойлгоо һэм.

Теэд уданшьегүй Үлэнтын Сэбэг гэжэ үхибүүгүй хүгшэн манай абые хүбүүн болгожо, үргэжэ абаа. Тиигэжэ эжытэй болооб гэжэ Үлэнтэдэ ошожо, эхин һургуулиин хоёр класс дүүргээд лэ, эжыгээ дахажа, угайнь бууса Хасууртайда колхозой малда ябаа.

Наһаяа хүсэжэ, 1943 оной апрелиин 13-да сэрэгтэ татагдажа, Эсэгын дайнда мордоо. Тиихэдэ Бато хүбүүн Сэбэг эжытэеэ һүүлшынхиеэ харалсажа хахасабаб гэжэ хаанаһаа мэдэхэ бэлэй – дайнһаа амиды бусабал уулзахаб гэжэ этигэжэ ябаа ха юм. Сэрэгэй һургуули гараад, Баруун тээшээ ошоһоор ябахадань, фашис Германи эшээндээ бута сохюулжа, улаан сэрэгшэдые гэдэргэнь, зүүн тээшэнь дайсадые дарахыень ябуулаа.

Тиигэжэ абамнай 1946 онһоо эхилжэ, бэеэ тушааһан японцуудые туужа, хоёр дахин Япони хүрэһэн намтартай. Үдэр һүнигүй тэдэнээ туужа ябахадаа, тэдээнтэеэ нүхэд болошоод, нэгэ амһартаһаа хубаалдажа эдидэг байһанаа дурсадаг һэн.

Абымнай хөөрөөнһөө

Нилээд удаан ябажа, Хабаровск хүрэжэ, далайн онгосодо һуубабди. Теэд эндэл тэдэмнай танигдахаар бэшэ ондоо болошоо – шэг шарайниинь барайгаад, абари зангынь эрид хубилшоо. Хамта эдеэлжэ, уужа, унтажа ябаһан аад, иигэжэ эридээр хубилшахадань, одоол гайхаа һэмди.

Гэртээ хүүгэдтээ, аха дүүнэртээ хүрэжэ, уулзажа баярлаха, жаргаха зон юундэ иигэжэ зангаа хубилшаха юм гэжэ бүри юушье ойлгохоёо болишоод һэмди.

Онгосомнай одоол хүрэхэ газартаа хүрэбэ хаш. Теэд юундэшьеб японшье, манайшье сэрэгшэд абяа гарахаяа болишоод, хон-жэн, гансал сахали шубуудай хашхараан дуулдажа байгаа бэлэй. Иимэ байдалда аяар гурбан хоног соо байбабди. Хоёр томо ашаанай машинанууд ерэжэ, түгэд зэбсэгтэй япон сэрэгшэд буужа, урдахи эрье дээрэмнай жэрылдэн зогсобо. Шубуудай хашхараанда нохойнуудай хусалдаан нэмэбэ. Уданшьегүй хүнгэн машинаар ноёдынь ерэжэ бууба.

Тииһээр байтарнай, ноёдойнь нэгэн урагшаа гаража, юушьеб даа өөрынгөө хэлээр хашхарба. Гэнтэ урдахи хабсагай дээрэһээ айхабтар шанга шаг шууяан, эхэнэрнүүдэй, үхибүүдэй уйлалдаан, бархираан хүнхинэшөө һэн. Саашадаа юун болохонь ааб гэжэ ойлгожо ядаһаар байтарнай, онгосо дээрэ байһан японцуудшье оог хуугай табижа хашхарха, бархирхань түргэдэн уйлалдашабад. Онгосын хойто үүдэн нээгдэжэ, манайхин өөдэнь буудажа байгаад, тэдэниие далай руу туубад. Тэдэ хашхаралдаһаар, уһа руу һүрэжэл байбад. Эндэ ерэтэрээ, нүхэд мэтэ ябаһан бидэнэр иимэ һүрөөтэй үйлэ үзэхэдөө, хүдэлжэшье шадахаяа болишоод байбабди.

Хэды соо байгаабибди, бү мэдэе, хабсагай дээрэ байһан зоной шууяанһаа мэдээ оробобди. Тэдэ шаг шууяа табижа, бэе бэеэ түлхилдэн, доошоо унахань унажа байбад. Хойхонуур байһан бидэ хэды буряад хүбүүд абяашье гарахаяа болишоод, миил гэтэн хаража байгаа һэмди.

Хахад үдэрэй тэн багта баһа гэнтэ абяагүй, хон-жэн болошобо. Манай абаашаһан тэрэ хэдэн мянган хүнүүдые жэрылгэжэ байлгабад. Гурбан томо машина ерэжэ, томо томо пулемёдуудые буулгажа, сэрэгшэд хэбтэшэбэд.

Манайшье онгосын үүдэнүүд хаагдажа, гэдэргээ ябаба. Уданшьегүй тэндэһээ пулемёдуудай таршаганаан гаража, удаахан саг соо дуулдажа байгаа һэн. Һүүлдэнь хэдэн үдэрэй үнгэрһэн хойно ород хүбүүднай ямар шанга зүрхэтэй хүнүүд байдаг юм гэжэ гайхалдаа бэлэй. Харин бидэ, хэды буряадууд, хүн түрэлтэн дахин иимэ аймшагтай зэрлиг юумэ бү үзэһэй даа гэжэ нютагайнгаа бүхы хада уулын эзэдтэ, төөбии таабайнартаа, огторгойн олон бурхадта зальбаржа ябаабди.

Удаадахи япон сэрэгшэдые Владивосток хотоһоо абаашаа һэмди. Баһал иимэрхүү үйлэ харабабди. Гурбадахияа ошоходомнай, онгосо дээрэ гаргангүй, дүрбэн үдэр Владивосток үзэжэ, хаража амарагты гэжэ табяа һэн. Урданайшье, гоё һайханшье хото юм байна гэжэ хараа һэмди, үшөө Селенгинск гэжэ гудамжада орошоходоо, гэртээ ерэшоод байһан мэтэ хүхижэ баярлаа бэлэйбди. Түрүүн абаашаһан нүхэд болоод ябаһан японцуудаа хожомынь ходо зүүдэндээ хараһан, һүни һэрихэдээ, уйлажашье хэбтэһэн ушарнууд олон лэ һэн даа…

Гэртээ бусаад...

1943 ондо гэрһээ гараһан хүн иимэ ябадалтай 1950 ондо нютагаа бусажа ерээ һэн ха. Гэртээ хүрэжэ ерэхэдэнь, эжымни оройдоол хоёр һара тэсэнгүй, хүлеэһээр лэ, бурханай орондо мордошоһон байгаа.

1951 ондо абамнай ажалда ороходоо, Сахирай дабаанай дорохоно модо бэлдэдэг газарта хүдэлхэ болоо (Батын ууган хүбүүн болохо Николай Батуевич тэндэ түрэһэн байгаа. Хожомынь, 1971 ондо, сэрэгэй албанда мордоходонь, эндэ түрэһэнши гэжэ ута бараагай һууриһаа шоройень абхуулаа). Тэрэ зургаан үүдэтэй ута барааг соо ородууд, буряадууд, немецүүд, хитадууд болон японцууд, лагерьта байһан түрмынхид байдаг байгаа.

«Тиигэжэ дахинаа японцуудаар уулзаха, хамта хүдэлхэ ушар болоо һэн, - гэжэ абамнай һанаа алдан хөөрэдэг бэлэй. – Японцууд морёор ажал хэжэ шадахагүй бэлэй, илангаяа хадаһаа модо буулгаха гээшэмнай бэлэн хэрэг бэшэ, ехэ дүршэл хэрэгтэй. Тиимэһээ модон ажалда, мориндошье бэрхэ хадамни юм гү даа, хорёод японцуудай бригадираар табяа һэн.

Хүдэлхэдөө бэрхэ, ажалша, хүхюутэй, шогтой хүнүүд һэн. Ород хэлэшье бага-сага ойлгодог болонхойнууд һэн. Дайнда ябахадаа, тиимэ юумэ хэжэ ябаһан хүмби гэхэгүй ха юмши. Нэгэтэл гэртээ ошохо дурантнай хүрэнэ гү, нютагаа һанана гүт гэжэ һураһамни, шэг шарайнь гансата хубилаад: «Үгы», - гэжэ нэрэ һурагүй толгойгоо һэжэрээд һэн. Тэдээнэй зан абариие яһала мэдэхэ болоһон би дахин иигэжэ һурахаяа болёо һэм.

Ямаршье һайн һайхан зантай хүнүүд һэм даа. Нэгэтэ үглөөгүүр гэрһээ гарахадамни, олон зон сугларшоод, минии бригада руу заажа байгаад, шууяан шааяан боложо байба. Юуниинь болошобо гээшэб гэжэ айгаад, гүйжэ ошоһомни, метр тухай ута могой баряад, хүхилдэн дуулалдажа, хатаржа байбад. Ямар гоёор хатардаг һэм, би өөрөөшье мэдэнгүй, тэдэнэйнгээ дунда орошоод, хатаржа байгаа бэлэйб.

Манай бригада ходо түрүү һуури абаха, яһала һайн тоодо байгаабди. Эндэ тэдэнээр хамта 4 япон эхэнэр байгаа. Хүбүүнэймнай түрэхэдэ, япон янзаар хубсаһа оёжо, бэлэг үгөө һэн.

Тиигээдшье үхибүүднай һубарилдажа, 1954 ондо нютагаа ерэжэ, мал ажалда ороо һэмди. Хаа-яа сүлөө гаргажа, һү юу-хээ абаад ошоходомни, ехээр хүхилдэхэ, шадалаараа хүндэлхэ гэжэ оролдохо, тиимэл зон байһан юм.

Гансашье японцууд бэшэ, олохон лэ хүбүүд басагад тэрэ Лесоповал дээрэ наһа бараһан юм. Хари холын нютагта зобожо, яһаяа хаяһан тэдэнэр һайн түрэлдэ түрэһэн юм аабза. Нютагаймнай зон тэдэниие хайрлажа, «хүнэйл үри бэенэр ха юм даа» гэжэ али болохоор шадаха зэргээрээ туһалдаг һэн. Хожомыньшье энээгүүр ябахадаа, «Эхэ зургаан зүйл хамаг амитан жаргалангаа эдлэг лэ» гэжэ зальбаржа гарадаг һэн».

Абынгаа хөөрөөе дүүргэхэдээ, Николай Батуевич долоон хүүгэдые гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэһэн, олон аша зээнэрэйнь зүгһөө аба эжыдээ үреэлэй һайниие хүргэнэ. Эрид 70 наһандаа 1995 оной августын 20-до наһа бараһан хайрата абадаа:

Зүүдэн соомни мүндэлөөд,

Зүрхэн соомни мүнхэрөөт,

Сэдьхэл һайтай үхибүүдтэй

Сагаан буурал абамнай! - гэһэн сэдьхэлэй мүрнүүдые зорюулна.