Нагаса абамнай «наран» мэтэл

Дүтынгөө зон тухай бэшэдэггүй гэдэг... Угаа хүндэ. Уйдхартайшье, уйтайшье болоодхино зосоом. Тиибэшье нагаса аба тухайгаа яаха аргагүй бэшэхэ хэрэгтэй гэжэ ойлгоноб. Элүүр мэндэ ябахадань, хэдэн зон намда дабтан-дабтан иигэжэ хэлэhэн юм: «Иимэ бэрхэ үбгөөтэй аад, юундэ бэшэнэгүй?» Теэд гуурhамни яашье хүрэдэггүй байгаал даа. Нагаса абаhаа айдаг байгааб. Тиимэhээ зүрхэлдэггүй hэм. Мүнөө бодоод үзэхэдэм, үбгөөмни минии түлөө ходо hанаата болодог – «Буряад үнэн» алдангүй уншадаг, ресивер тодхоод, аяар холын Алцагhаа «Буряад-ФМ» үргэлжэ соносодог байhан ха юм.

«Минии аба бэшэ»

Минии мама, Жаргалан Мункоцыреновна, эсэгэдээл адлил даа. Хатуунууд. Шанганууд. Хатуу эхэhээ гараhан би шэгшыдэньшье хүрэхэгүйб. Мүнөө бархиржа hуунаб. Зөөлэн гээшэмни... Манай мама багадамнай бүри хатуу байгаа. Харасаhаань гансата айшадаг hэм. Хүйхэржөөн аад, энэ тэрэ юумэ худхажархиhан байхаш даа. Юуб даа унагааhан, юуб даа хайшалhан аад, хараахадань, hүрэжэ бодоод, орон доогуур шургашагша hэм. Тэндэhээ намайе гаргаха гэжэ оролдохо. Теэд Сарюуна юу бэлээр гаража үгэхэб. Швабрааршье татаха даа...

Тэнсэлгүй эрхэ байгааб гэжэ би мүнөө ойлгоноб. Мамын хатуухан байжа, намайе баряагүй hаань, мүнөө хайшаа ябаха hэнбиб? Эжы аба хоёрни гурбан хүбүүдые өөдэнь болгоhон хадаа Цырендашынгаа (минии папа ууган хүбүүниинь болоно) басагатай болоходо, тусгаар ехээр баярлаа hааб даа. Фёдор абынгаа хадхууртай хасар мүнөөшье болотор hананаб. Ходо тааладаг hэн. 90-тэй болоhон эжымниш мүнөө намтаяа тэбэрилдээд унтаха дуратай. Эжы абадаа, Дымбрыл баабайдаа (дунда хүбүүниинь), Дамби ахайдаа эрхэ би Шара-Голой заимхада хониной хашаара соо өөдөө болооб. Yбэлэй янгинама хүйтэндэ эжымни ямаан даха соо жаахан намайе орёогоод, шарга дээрэ hуулгаад, морёо ташуурдан, Хүсөөтэ руу зүг барижа ябана... Мүнөөшье тэрэ үзэгдэл нюдэндэмни харагдажа байhандал. Зай, хадууржа байнаб.

Оюутан наhандаа үхибүүтэй болоhон залуу хоёр (мама, папа) 6 hаратайхан намайе Хүсөөтэ абаашажа орхиhон юм. «Улаан-Yдэдэ кефир уужа хэбтэhэн аад, хүдөөдэ үнеэнэй hүн доро шууд бордойгоош», - гэжэ эжы мүнөө хэлэдэг. Эжын саламат эдижэ, хониной hүүл (хожомынь абатаяа тарган гахайн сало эдидэг байгаабди) хүхэжэ, өөдөө болоhон хадаа мүнөөшье тарган мяханда дуратай хүм. Мамын дээдэ hургуулияа түгэсхэхэдэнь, Бэшүүрэй Харлан руу ажалайнгаа намтар эхилхыень эльгээhэн юм. Һананаб тэрэ сагые. Сонхоороо хоёр баханануудые хараад, эжымни, абамни морёороо ерэжэ ябана гэжэ дуугаржа, дуулажа hуудагаа. Ехэл hанадаг байгаа юм бшууб эжы аба хоёроо. Уймар намайе сэсэрлигтэ углууда байлгаха даа. Гэртээ ерээд, мама папа хоёроо шангалхаш: «Бүхэли үдэр углууда зогсооб, мүнөө таанад зогсогты!» Нэгэтэ мамам иигэжэ дуулгаба: «Абашни ерээ!» Угтахаяа гүйжэ гарабаб. Урдаhаамни тад ондоо хүн орожо ябаба. Тэрэ нагаса абам байгаал даа. «Минии аба бэшэл», - гээ hэнши гэжэ мама мүнөө энеэдэг.

«Хожомынь Алцаг анха түрүүшынхиеэ ошоод, манайнгаа Захааминhаа ерэтэр, бүхэли үдэр үүдэнэй дэргэдэ гараа бажуужа зогсоhон байгааш», - гэжэ мама мүнөө дурсадаг. Нээрээшье, түрэхэhөө Мухар-Шэбэртэ байhан хадаа ондоо тээ ерээд, бэшүүрхэhэн байжа болооб.

Yбгөө эмгэй тухай үгэ

Алцагта аляа хонгор бага наhандаа яажа наададагаа дурсахадаа, зосоом ехэ аятай болоодхидог. Жэл бүри зунай зулгы хаhада папамнай маниие Алцаг абаашадаг байhан юм. Yбгөө эмгэй хоёройдо ходо олон зон байха даа. Айлшад таhалдахагүй. Арбан үхибүүдые өөдэнь болгоhон үнэр баян айлнууд үргэн ехэ Буряадтамнайшье тиимэ олон бэшэ ха юм даа. Зүб гү, хүндэтэ уншагшад? Yргэжэ шадахал зондо бурхан олон үхибүүдые үршөөнэ ха юм гэжэ би бододогби. Нэрээшье, Гармажаб эмгэймнай ехэ элбэг гартай. Эдеэниинь гэжэ ехэ амтатай. Столоор дүүрэн билтаржа байха – боово, амтатай хилээмэн, жэмэсэй эдеэн, шэхэр, сагаан эдеэн – үрмэ, хурууд, ээзгэй, мяханай эдеэн... Ехэ нарин нягта эмгэй юм. Гоёонсог. Залуудаа гоо hайхан дангина ябаа. Yнжэгэн сагаан шарайтай, нариихан бэетэй. Ехэ уранаар оёдог байhан юм. Тэрэ шадабаринь басагадтань, аша зээнэртэнь дамжанхай. Эмгэйгээ харахадаа, Д-Р. Батожабайн «Төөригдэhэн хуби заяан» соохи Жалма hанаандам ороодхидог. Эгээл Жалмадал далинууд шэнги hорьмоhотой... Айлай ганса басаган байhан юм. Харин үбгөөмнай - ёhотой Аламжа даа бэеэрээ. Хоёр метр шахуу үндэр тэгшэ бэетэй, үдхэн хара үhэтэй, бэлтэгэр томо мойhон хара нюдэтэй. Харасаhаань дальтирхаар. Эгээл тиимэ хараса минии мамада бии болоодхидог. Ажалша гээшэнь – мори харан шэнги. Yдэр hүни илгаагүй ажалдаал ябадаг hаабза. Түмэр хүлэг унаад, поли хахалаад үзэгты даа? Мүнөөнэй хариин техникэтэй тэрэ үеын трактор зэргэсүүлхээр бэшэ ха юм.

«Дээдэ Торидо трактор жолоододог байхадаа, ондоохон юм hэн. Түмэр хүлэгэйнгөө зогсошоходо, тэрэнээ өөрөө заhаадхидаг бэлэй», - гээд, хүтэлбэрилхы ажалда наhаараа ябаhан Зана Галсанович Тумуров тэмдэглэнэ hэн.

Ажалша бэрхэ үбгөөдэмнай Алцагай совхозой МТС (машинно-тракторна станци) хүтэлбэрилхыень даалгаhан юм. Харюусалга ехэтэй, хэжэ байhан ажалдаа ехэ ханамжатайгаар хандадаг Мункоцырен Эрдинеевичтэ хожомынь Дээдэ Ториин совхозой управляющи болохыеньшье дурадхаhан аабза.

Минии бодоходо, үбгөөмнай дээдэ hургуулида hураhан hаа, ехэл бэрхэ инженер болохо hэн. Өөрынгөө боро ухаагаар техникэ шудалhан. Гартаа дүйтэй, толгойтой. Хубсаhа угаадаг машинка өөрынгөө гараар зохёоhон. Хожомынь Москвич түхэлэй авто-унаагайнгаа мотор абаад, мини-трактор суглуулаад ябуулжа байгша hэн. Тэрэнь хөөрхэн гээшэнь. Шэрдэжэрхихэдэнь, шэб-шэнэхэн трактор гэжэ харагдадаг hэн.

Наhанайнгаа амаралтадаа гараад, миин hуугаагүй юм. Совет гүрэнэй hалан hандархада, идейнэ коммунист байбашье, удаан уйдаагүй. Модоор дарха хэжэ эхилээ. Бүхы хүбүүдээ гэртэй болгохоhоо гадуур, басагадтаа гэрнүүдые табилсаhан. Хорёо соогоо столярка зохёогоод, гэрэй бүхы юумэ дархалжа захалаа. Yүдэ, ставень, пол ба потолок гэхэhээ эхилээд, гэр соохи мебель хуу хээ. Тэрэнээ наймаанда табиха. Наринаар дархалаатай хадань, арад зон дуратайгаар абадаг hаабза. Бүтэн модоор хээтэй юумэн үнэтэй. Бүхэшье. Мүнөөнэй хибэдэhээр хэhэн бүтээлнүүдтэй жэшэхээр бэшэ.

Агуу дайнай эхилхэдэ, нагаса аба 10-аадтайхан хүбүүн ябаа. Хара ажал хэжэл, өөдөө болоо. Ном hудар шудалха арга боломжо байгаагүй. Тиимэhээ үхибүүдтээ эрдэм олгуулха гэжэ оролдоhон аабза. Валера, Володя, Эрдэм, Мүнхэ, Дамба – нагасанарни болоно. Нагасанартам үбгөөгэй hонор ухаан, уран гар дамжуулагданхай. Эрэ хүнэй ажалые дууhан хэжэ шададагууд. Агнадагшье. Ажалшашье. Лиза, Долгор, Дулма, Оюна – ушхайнуудни. Баhал уран гартайнууд. Эхэдээл адли оёхошье шадабаритайнууд. Олон үхибүүдээ тойруулаад, эмгэймнай хаан хатан hууhан ха юм. Нүхэрэйнгөө ажал хэжэ ябахада, эхэнэрнүүд лэ үхибүүдээрээ hуудаг. Баhал хатуу шанга эмгэйл даа. Би, жэшээнь, баhал айгша hэмби. Эмгэйн ташуурта хүртэhэн аша зээнэр байха.

«Дугаржабаймнай дуунуудые асараарай»

Будаевтанай уг – урдалхуу, урагшаа hанаатайнууд гэжэ ойлгоноб. Нагаса абын дүтын түрэлэй Даша Баяндаевич Будаев Агуу дайниие гаталжа ерээд, ажахынуудай хүтэлбэрилэгшэ ябаа. Һүүлдэ Ахын аймагай райкомые толгойлоо. БГТРК-да түрүү сэдхүүлшэн ябаhанаа мүнөө холын Америкэдэ ажаhуудаг Туяна Будаевагай үбгөөнь болодог юм. Минии Буряадай гүрэнэй телевиденидэ штадhаа гадуур репортажнуудые хэжэ ябахадамни, Даша абгай минии үбгөөhөө асууhан байдаг: «Тэрэ хүүхэнтнай хэнээ hажаажа хэлэтэй аматайб?» Хэлэтэй аматай хүүхэнэйнгээ БГУ-гай hүүлээр тэндэ хүдэлжэ ябахада, үбгөө иигэжэ захиhан юм: «Дугаржабаймнай дуунуудые архивhаа асараарайл даа». Домог суута дуушан Дугаржаб Дашиевай видео-буулгаринуудые захиhан байгаал даа. Бинь захилыень бүтээгээшьегүйб, БГТРК-да ажалда ороошьегүйб. «Буряад үнэнтэй» хуби заяагаа холбохо хубитай байгаа хаб. Нагаса аба минии бэшээ болоhон юумэнүүдые алдангүй уншадаг байhан. «Буряад үнэнөө» ходо захил хэдэг hэн. Хүсөөтымнишье аба баhал «Буряад үнэндөө» дуратай юм hэн даа. «Буряад үнэнhөө» болёод, ондоо тээгүүр ажал хэхэдэмни, нагаса аба дурагүйлхэгшэ бэлэй. «Юундэ иишэ тиишээ собхорнош?» - гэжэ шүүмжэлэл хэлэhыень ехэ hайнаар hананаб. Теэд согсогонуур Сарюунада бэе дээрээ хуу туршаха, хараха, үзэхэ хэрэгтэй ха юм. Тиигэжэл өөрынгөө алдуу эндүүнүүд дээрэ бүдэрэн унан, ухаа орогдонол даа.

Түгэсхэлэй үгэ

Мункоцырен Эрдынеевичэй арбан үринэрhөө олон тоото аша зээнэр гараа. Мүнөө гушанар ургажа ябана. Нагаса абамнай бидэндээ «наран шэнгил» даа. Бүхы байдалаараа, хэhэн ажалаараа – мандаа ёhотой жэшээ болоно. «90 наhа хүн бүхэнэй, илангаяа эрэ хүнэй хүрэхэнь - хоморой гээшэ. Буянтайл үбгөөтэй байгаа гээшэш», - гэжэ Янжима Ивахинова багшын хэлээшэ hанаандам ороодхино. Сэхэ сэбэр, ажалша бэрхэ, үхибүүдтээ мээхэй Мункоцырен үбгөөмнай мандаал бусан ерэхэл аабза. Тиигэhэйл гэжэ зальбарнаб. Ум маани бадме хум. Зэдын аймагай аглаг үндэр Алцаг нютагай аха захатан, түрүү хүнүүдэй нэгэн, уран гартан Мункоцырен Эрдынеевич Будаевай наhан болоhоор 49 хоног январиин 31-дэ болохо юм.