​Буянтай эжы

Ородой Холбоото Уласай габьяата багша Ганжитма Цыреторовна Жалсановатай хөөрэлдөө та олондоо дурадхахамнай.

Багшын ажал тухай

- Амар сайн, Ганжитма Цыреторовна! Хөөрэлдөөнэйнгөө эхиндэ өөрынгөө намтарһаа хөөрэжэ үгыт. Багшын буянтай мэргэжэл яагаад шэлээбта?

- Багшын нангин мэр­гэжэл ямаршье сагта ха­магай сэнтэй байһан ааб даа. Энэнь баһал гайхалгүй. Һургуулиин богоһо анха түрүүшынхиеэ алхажа ороһон гүлмэрхэн хүүгэдые багшанар хүмүүжүүлжэ, уран дархан мэтэ урлажа, өөрынгөө талаан бэлигээ, шадабари мэдэсэеэ дам­жуулжа, дүрбэн тэгшэ хүн болгохо гэжэ оролдоно. Баг­шада заалгаагүй, багшын эрдэмэй хэшэгтэ хүртөөгүй хүн гэжэ байхагүйл. Минии эсэгэ Цыретор Раднаевич Раднаев 1920-1930-аад онууд­та багшаар ажаллажа, арад зонойнгоо дунда үзэг бэшэг мэдэхэгүй ябадалтай олон жэлэй туршада тэмсэһэн габьяатай хүн. Анхандаа эдэ багшанарые «ликвидатор безграмотности» гэжэ нэр­лэдэг байһан даа. Абым­най хэжэ ябаhан ажал үри хүүгэдэйнь хуби заяанда аргагүй ехэ нүлөө үзүүлһэн. Багшын ажал манай сэдь­хэлдэ хододоо тааруу, зохи­доор һанагдадаг байгаа юм. Тиигэжэл эсэгын 4 басагад багша мэргэжэлтэй болообди. Тамара Цыреторовна, Димит Цыреторовна, Ган­житма Цыреторовна, Ма­рина Цыреторовна дүрбэн эсэгынгээ буянтай ажал үргэлжэлүүлээ һэмди. Үшөө тиихэдэ Хайбзан Гатыпович Намдыков гэжэ манай аб­гамнай ехэ хурса ухаатай, hүбэлгэн бэрхэ хүн байжа, балшар багаһаамнай ном һударта дуратай болгоһон юм. Хайрата абгамни дайнда унаһаар үгы. Раднаев-Нам­дыков гэжэ хоёр hудалhаа олон багшанар гараhан. Мүнөөшье манай омогой залуу hүрэг багшанар эдэб­хитэй ажалаа хэжэ ябана. Эрдэмтэдшье олон гараhан байха даа. Манай угай аха­мад эрдэмтэн Должид Цыба­новна Жапова болоно. Энэ буянтай гэгээрэлэй ажалда манай омогой багшанар дүн хамтадаа 500 гаран жэл үгэжэ байна гэхэдэ, алдуу болохогүй.

- Түрүүшынгээ хэшээл һанана гүт? Энэ үдэр ту­хайгай дурсажа байхадаа, досоотнай ямар мэдэрэл түрэнэб.

- 1973 ондо Доржо Бан­заровай нэрэмжэтэ багшын дээдэ hургуули дүүргээ хүмби. Тэрэнэй удаа табан жэл хамта hураhан Очирова Шалсама Бадармаевна гэжэ нүхэр басагантаяа Барханай дунда hургуулида ород хэлэ бэшэгэй багшанар боложо ошоо һэмди. Тэрэл үедэ сугтаа hураhан нүхэднай Буряад оронойнгоо бүхы хүдөө нютагуудаар таража, буряад ба ород хэлэнүүдые заажа эхилээ һэн. Эрдэмэй доктор, Бүгэдэ Буряадай үндэhэн соёлой эблэлэй юрэнхылэгшэ байһан Бата Баяртуев, ком­сомол ба коммунис намай эдэбхитэй ажалшан Цыден Оборов, багша ба поэт Ба­зар-Сада Цыденов, суута уран зохёолшо Цыдып Цы­рендоржиев, эрдэмэй кан­дидат Цыпелма Бальжини­маева гэгшэд олон басагад, хүбүүд эбтэйхэн ябаалди даа. Багшын мэргэжэлдэ маана­дые һургаһан элитэ эрдэм­тэд Дашадоржо Амоголонов, Дашанима Доржиев, Цей­жаб Цыдыпов, Эрхито Рад­наев, Саян Балданов, Улзы-Жаргал Дондуков буряад эхэ хэлэнэймнай нангин hайхан, арюун гэрэлыень балшар гүлмэр маанадай сэдьхэлдэ бадаруулжа шадаһан юм.

Тэрэ сагта Барханай hургуулида дүй дүршэлтэй, аргагүй бэрхэ багшанар хүдэлжэ байгаа һэн. Һургуулиин дарга Владимир Будаевич Доржиев, орлог­шонь Галина Раднаевна Ешонова дээдэ мэргэжэл­тэй эрхим багшанар байжа, залуухан бидэниие олон юумэндэ һургаһан. Шалса­ма бидэ хоёр түрүүшынгээ алхамуудые хэжэ ябаhан холшорхон залуу багшанар, омог дорюунууд, эрмэлзэл шанга, харгымнай арюун байха гэжэ ехэ найдалтай ябагша һэмди. Хэшээлдээ бэлдэхэдээ, ехэ дэлгэрэнгы түсэбүүдые бэшэжэ, зарим хэлэхэ үгэнүүдээ сээжэлдээд, hургуулидаа ошодог hэмди. Хэшээлээ хэжэ, үхибүүдтэ ном заахада, ехэл гоё байдаг hэн. Мүнөөшье тэрэ сагаа дурсажа байхадаа, сэдьхэл соомни гэгээтэй hаруул, зо­хид болодог юм. Оройдоол хоёр hара хүдэлөөд байха­дамни, hургуулиин дарга на­майе дуудажа, хүмүүжүүлгын талаар орлогшоор томилоо hэн. Залуухан ябаhандаа, хүдэлhэн юм гээбии даа.

- Та багша байһан ушарһаа хүүгэдэйнгээ сэдь­хэлэй оёорой нюусануудые таадаг болоһон байхат. Залуу багшанарта ямар зүбшэл үгэхэ байнат.

- Һургуулиин богоhо түрүүшынхиеэ алхажа ороhоорнай, 50-яад жэл үнгэршэбэ. Манай үе мүнөөнэй сагһаа ондоошог байгаа ааб даа. Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө. Мүнөө саг­та багшаар хүдэлхэдэ, ехэ хүшэр байна гэжэ би адагла­дагби. Мүнөөнэй Интерне­дэй үедэ үндыһэн хүүгэднай элдэб мэдэсэ өөһэдөө олохо аргатай байна. Энэнь нэгэ талаараа һайн юм. Тии­гэбэшье ямаршье мүнөө үеын тоног хэрэгсэлнүүд багша хүниие һэлгэжэ шадахагүй. Гансал багшанар һурагшадайнгаа сэдьхэлэй байдал, һанаа бодолыень ойлгохо аргатай юм. За­луу багшанарта нэн түрүүн ажалдаа, hурагшадтаа дур­лаад ябаха хэрэгтэй гэжэ хэлэхэ байнаб. Би багшаб гэhэн мэдэрэл сэдьхэл соогоо хододоо бадаруулжа, мэдэржэ ябаха хэрэгтэй. Иимэ багшые үхибүүд сэдь­хэлээрээ танидаг, ойлго­дог, хүндэлдэг. Тиимэhээ урдаhаань буруу аяг ааша гаргадаггүй.

Хүмүүжүүлгэ тухай

- Буряад сэдьхэлтэй, бу­ряад мэдэрэлтэй хүүгэдые яагаад хүмүүжүүлхэб?

- Энэ ехэ орёо асуудал байна. Тобшохоноор тайл­барилхын аргагүй. Хүн бо­лохо багаhаа, хүлэг болохо унаганһаа гэhэн урданай үгэнүүдые дуулаһан байхат. Буряад сэдьхэлнай шуhа мя­хаараа үеhөө үедэ дамжажа байха ёhотой. Хүнэй наhан эхын хэбэлhээ харгытай. Тиимэhээ гэр бүлэ гээшэ хүнэй мүндэлхэ, ургаха ба хүмүүжэн томожохо нан­гин гуламта болоно. Буряад мэдэрэлтэй хүүгэдые хүмүүжүүлхын түлөө аба эжы хоёрынь өөhэдөө буряад сэдьхэлтэй байха ёhотой.

- Танай һанамжаар, мүнөөнэй буряад хүн ямар байха ёһотойб?

- Буряад мэдэрэлтэй хүн нэн түрүүн буряад хэлэеэ тордиһогүй мэдэхэ ёhотой. Эхэ хэлэн дээрээ үсөөхэн үгэнүүдээр харилсаха бэшэ, харин баян буряад хэлэтэй, буряадаараа уншажа, бэ­шэжэ шадаха зэргэтэй. Тии­хэдэмнай буряад хэлэмнай булаг мэтэ бурьялжа, аршаан мэтэ арюудхагдажа байхал. Модоной үндэhэн газар доогуур, хүнэй үндэhэн газар дээгүүр гэдэг. Уг гарбалаа, элинсэгүүдэйнгээ омог, нэрэ алдарыень hайнаар мэдэжэ, үри хүүгэдтээ дамжуулха ехэ hайхан заншал юм. «Угаа уhанда хаяхагүй» гэжэ ур­данай буряадууд хэлэдэг һэн. Гэр бүлэдөө угайнгаа бэшэгтэй байхада, тон шу­хала гэжэ hанагдана. Үни сагhаа буряад араднай ёhо заншалаараа баян байhан даа. Арад зоноймнай харгы замыень хүтэлжэ ябаhан мүнхэ зуламнай гэхэдэ бо­лохо. Ёhо заншалаа сахижа, үри бэеhээ үридэ дамжу­улжа ябахада дэмбэрэлтэй хэрэг. Үлгы Буряад орондоо, арад зондоо, тоонто түрэл нютагтаа, аба эжыдээ, аха захатандаа, түрэл түтимдөө шүтэжэ ябаха хэрэгтэй. Уһан буряад хэлэтэй, уг изагуураа алдаагүй, ёhо заншалаа на­ринаар сахижа, түрэл тоонто нютагтаа шүтэжэ ябабал, ёһотой буряад сэдьхэлтэй хүн болоно. Буряад хүн сэдь­хэлдээ бурхантай байхадань, hанаа бодолынь сэбэр, хэрэг үйлэнь буянтай байдаг ха юм.

- Буурал болоһон үндэр наһатай үбгэд хүгшэднай залуушуулдаа заабари үгэжэ, харгы замынь ха­руулжа байдаг заншалтай байгаа ха юм. Энэ заншал хайшаа үгы болошооб? Буряадууд өөһэдөөшье мэдэнгүй, саг ошохо бүри ород сэдьхэлтэй болоно гэ­хэдэ болохо гү?

- Энэ заншалнай тон үгы болошоогүй. Нютаг нуга бүхэндэ үндэр наhатай үбгэд хүгшэд мэндэ амар ажаhууна. Эдэ зомнай ур­данайнгаа заабари шада­ха зэргээрээ дамжуулна. Зүблэлтэ засагай үедэ орхо­доо, байдалнай ондоо болоо гэжэ мэдэрнэбди. Шэнэхээн буряадууд яахадаа урда­найнгаа ёhо заншалтаяа ябанаб гэжэ бидэ ойлгоноб­ди. Мүнөө харахада, юумэн яhала hэргэжэ байна. Ураг­шаа hанаатай, эдэбхитэй хүбүүд басагад оролдожол байдаг. Тиигэбэшье ород сэдьхэлтэй зон ушарааб даа. Харин буряад угсаатан бултадаа ород сэдьхэлтэй за­яандаашье болохогүй гэжэ этигэнэб.

Гэр бүлэ тухай

- Гэр бүлэ тухайгаа хөөрэхэ аргатай гүт? Танай хүбүүн Буряад Уласай сайд боложо, арад түмэнэйнгөө бахархал болоод яба­на. Хайшан гэжэ иимэ хүбүүдые хүмүүжүүлээбта? Олон буряад эжынэр танаа анхаралтайгаар шагнаха гэжэ һананаб.

- Би Загарайн аймагай Асагад нютагта Раднын Цы­реторэй гэр бүлэдэ арбан үхибүүдэйнь долоодохи үри боложо мүндэлhэн намтартайб. Наhанаймни нүхэр Батор Жамбалович Жалсанов Агын тойрогой Һүдэнтэ нютагай юм. Хоюулаа багша мэргэжэлтэй Һүдэнтын дунда hургуулида хүдэлөөбди. Хоёр хүбүү ба нэгэ басага үндылгөөбди. Наhанай амаралтада гараха­даа, хүүгэдтээ, аша зээнэртээ дүтэлжэ, мүнөө Улаан-Үдэ хотодо ажаhуунабди. Батор бидэ хоёр өөhэдынгөө аба эжын hургаал заабари үри хүүгэдтээ дамжуулха уялга­яа мартадаггүйбди. Сэбэр сагаан сэдьхэлтэй, арад зондоо туhатай, үнэнхэ сэхэ ябагты гэжэ заахын хажуугаар, өөhэдөө жэшээ харуулха хэрэгтэй. Багшымнай мэр­гэжэл баhал нүлөө үгөө юм ааб даа.

Манай эсэгэ Цыретор Раднаевич Раднаев 1902 ондо Цыденэй Радна ба Бальжима хоёрой үгытэй гэр бүлын 17 үхибүүдэйнь ууган хүбүүн боложо түрэһэн юм. Хүндэ хүшэр сагта орой- доол 7 үхибүүдынь үндыhэн түүхэтэй. Арбаадтайхан хүбүүн нютагай шадалтай зоной мал адуулжа, гэртэ­хиндээ туhалдаг байгааб гэжэ хэлэдэг юм hэн. Хуу­шан монгол хэлэ шудалжа, бага балшар байхадаа, хүн зоноо бэшэгтэ hургажа эхилһэн. Зүблэлтэ засагай үедэ коммунис намай үнэн сэхэ гэшүүн боложо, 55 жэ­лэй туршада гэгээрэлэй ажал ябуулһан. Түрэл кол­хоздоо 1941-1958 онуудаар түрүүлэгшээр хүдэлhэн. Баабаймнай хориин 11 эсэ­гын гушад омогой угай бэшэг дээрэ олохон жэлдэ hууhан юм. Эсэгымнай нэрэ мүнхэрүүлжэ, нютагай эдэб­хитэн тэрэнэй ажаһууһан үйлсэдэ үндэр нэрыень ол­гуулаа юм.

Эжымнай - Цыпелма Эрдынеевна Раднаева. Гэртэхиниинь - Эрдэни ба Долгор Очировтан шадалтай айл байhан. Ангир нютагта ажаhууhан. Гансахан басага­ниинь гээшэ. Гансаhаа газар дүүрэхэ гэжэ урданай буряа­дууд хэлэгшэ һэн. Эжымнай арбан үхибүүдые түрэжэ, Эхэ-Герой болоhон.

- Һүүлэй үедэ хүүгэдэй хүмүүжүүлгэ гэртэхин хэхэ, һургуулида гансал эрдэм мэдэсэ үгэхэ ёһотой гэжэ зугаа тарадаг болонхой. Танай үедэ энэ хоёр зүйл таһаршагүй холбоотой байгаа ха юм. Али нэгыень абажа хаябалнай, энэмнай дутуу дунда болохо гэжэ һананаб.

- Хүүгэдэй болбосорол болон хүмүүжүүлгэ хоёрые огтолон хубаажа болохогүй. Ургажа ябаhан улаан бургааhадые хүн болгохо гээшэ хубааритай ажал бэшэ. Багша үхибүүнэй эр­дэм мэдэсэhээ гадна ухаан бодолыень, абари зангы­ень, боди сэдьхэлыень тон ухаатайгаар, хани халуунаар оролдожо хүмүүжүүлхэ ёhотой гэжэ hанагдана. Багша хүн һурагшадайнгаа хүмүүжүүлгэдэ ехэ анха­рал хандуулха ёһотой. Һурагшадтаа зүб зааба­ри үгэжэ, алдуу эндүүень заhажа, hайн зүбшөөл үгэжэ байхадаа, үхибүүдэйнгээ тон найдамтай нүхэрынь болохо юм. Хүүгэд бүхы наhандаа багшаяа мартахагүйл. Гэртэхин багшанар хоёр нэгэл хамтын зорилготой. Тиимэһээ энэ зүрилдөөгөө орхижо, гэртэхиншье, багшанаршье оролдохо ёһотой. Манай үедэ иимэ алдуу байгаагүй. Ажалаа хубааhанай үрэ дүн харанаб­ди. Хүүгэдэй талаhаа элдэб буруу ябадалнууд гарана. Минии hанамжа иимэл даа. Энэ асуудалда ондоо hанамжа байжашье магад.

Шэнэ ном тухай

- Эдэ үдэрнүүдтэ түрэл тоонто Асагад нютагтаа зорюулһан шэнэ номтнай хэблэлһээ гараба. Энэ ном­тнай юундэ зорюулагдан­хайб?

- «Асагад - нангин шүтөөнэй газар» гэжэ ном һаяхана барлагдажа, хэблэлһээ гараа. Түрэhэн нютаг, аба эжы, аха дүүнэр гээшэ буряад хүнэй хуби заяанда ехэ удха шанартай гэжэ мэдээжэ. Тоонтодоо ошожо, бидэнэр хүсэ ша­дал олонобди, харгы замаа арюудханабди. Нютагнай би­дэнээ хододоо хүлеэжэл, уг­тажал байдаг ха юм даа. Аба эжынгээ буянгаар, зааhан hургаалаар хүн бултадаа ам­галан тэнюун ябадаг. Иимэ hайхан нютагта мүндэлжэ, hайн гэртэхинтэй байhанаа мэдэрнэбди. Сэдьхэжэ, шүтэжэ ябаhан hанал бо­долоо энэ ном соо хөөрэжэ үгэбэб. Нютаг нугадаа, аба эжыдээ аша туhыень харюул- ха гэжэ ямаршье хүнэй уялга байдаг. Энэл даа минии ха­рюу. Номой нэрэнь эндэhээл эхитэй.

Манай Асагад нютаг ту­хай түрүүшын ном 2002 ондо гараhан. Ородой Холбоото Уласай Сэдхүүлшэдэй холбоо­ной гэшүүн Владимир Цы­дыпович Баторов бэшэһэн байна. Энэ буянтай хэрэг бүтээхэдэнь, нютагаймнай эдэбхитэй бэрхэ хүбүүд Бу­лад Тумуржапович Чимитов, Баир Бадмацыренович Цын­дыжапов, Тарба Доржиевич Доржиев гэгшэд ехэ туһа хүргэһэн юм.

Мүнөө хэблэлһээ гараһан ном соо Асагад нютагайнгаа түүхэһээ эхилжэ, мүнөө үе сагай үйлэ хэрэгүүд болон нютагайнгаа хүнүүд тухай бэшэһэн байнаб. Яhала һонирхолтой, зузаан ном бүтөө даа. Асагад нютагайнгаа үргэлтэй мүргэлтэй газарнууд, аршаан булагууд тухай, нютагаймнай одо заяан Санид-хамба Агван Доржиев болон Бандида Хамба лама Чойнзон Юролтуев тухай бэшэгдэнхэй. Номой найман бүлэг соо элдэб сэдэбүүд тайлбарилагданхай. Бага балшар наһанайм дурсалгануудшье эндэ байха. Хүн бүхэндэ сагай ошохо бүри бага наhамнай дулааханаар hанагдадаг ха юм. Аба эжынгээ буусада сэдьхэл дүүрэн, hанаан тэгшэ, хүйтэн халууниие мэдэнгүй, жаргалтай бултандаа үндыгөөбди даа.

- Һайн даа, асуудалнуудтамнай харюусаһандатнай баяр баясхалан хүргэнэбди!