Ниигэм 11 feb 2021 486

Бай­гал шадарай аймагай Несте­рово тосхоной ажабайдалһаа

Арад олоной аша оролдолгоор

Манай сурбалжалагшад Бай­гал шадарай аймагай Несте­рово тосхон хүрэжэ, сомон даргатай уулзажа хөөрэлдэбэ.

Энэ тосхон Буряадай бэшэ хүдөө нютагуудһаа ехэшье илгаагүй хаш гэжэ харагдана. Тиигэбэшье далайн дэргэдэ байһан хадаа, бэшэндэ орходоо, баһал нэгэ өөрсэхэн байдалтай.

- Нестерово тосхоной сомоной мэдэлдэ үшөө багашаг Батурино, Гурулёво, Кика тосхонууд оролсодог юм, - гэжэ сомон дарга Людмила Тугаринова хөөрөөгөө эхилнэ. - Мүнөө сагайхяар эрэшүүлнай ажалгүйдэнэ. Хэдэн пилораманууд лэ тосхонууд­тамнай хүдэлнэ. Тайга соо ажаһуудаг манай зон хэр угһаа модо бэлдэхэ ажалтай байһан. Теэд эндэмнай нэгэ хүндүүлхэй асуудал гарадаг. Модо тайраһанай, ашаглаһанай һүүлээр үлэгдэлынь хаана хэхэб?!

Хибэдэһээ яахаб?

2019 ондо хуулита бэшэ газарта оршодог хибэдэһэн носон ууяжа, утаа уняараараа газар дайдые хаа-яагүй бүрхөөгөө. Носоһон хибэдэһые унтарааха гээшэ тон хүндэ хэрэг. Зоноо гулидхажа, бүхы ИП пилорамануудые уялгалжа, томо техникэ хэрэ­глэжэ, арай гэжэ унтарааһан байна.

- Байгал шадар модо тайралга хоригдобошье, пилорамануудай тоо ехээр үсөөрнэгүй - үшөө Туркаһаа гурбан ИП наашаа нүүгээ. Теэд тэдээнтэй шанга тэмсэл ябуулжа, хаажа эхилбэл, сомон өөрөө хохидохо болоно. Теэдшье эрэшүүлнай гэртээ бага ехэшье һаа, ажалтай байна. Мүн баһа нютагтаа ямар нэгэн хэмжээ ябуулга үнгэргэхэдөө, тэдээндээл хандана ха юмбибди - бэшэ аргагүй, - гэжэ тэрэ голхорно.

Хибэдэһэ хэрэглэжэ, хүн зондо туһатай, наймаанда һайнаар гараха эдэй зүйлнүүдые бүтээхэ эмхинүүд иишэ ерэхээр балай түсэблэнэгүй. Иимэ үйлэдбэри байгуулхашье хүн эндэ олдоногүй. Тиимэһээ хибэдэһэнэй асуудал хүндүүлхэй зандаа. Баһа хэзээ ууяжа эхилхэб гэжэ хэн­шье мэдэнэгүй.

Мал ажаллабал – ама тоһодохо гү?

Сомоной дэбисхэртэ хамта дээ­рээ 1501 хүн ажаһууна: Нестеровэдэ - 603 хүн, Батуринада - 56, Гурулё­водо – 236, Кикада олоншог - 606 хүн ажаһууна. Зүблэлтэ засагай үедэ хүдөөгэй томо ажахынуудшье бай­гаа, айл бүхэн шахуу үхэр малтай, үгышье һаа, хэды тахяа, галуутаяа байһан ааб даа. Мүнөө 117 үмсын ажахы 374 эбэртэ бодо мал барина, тиигээд лэ айлнууд заа-зуу тахяа, гахайгаа тэжээнэд. Эндэ хүшэрынь гэхэдэ, үйлэдбэрилһэн мяхаяа тааруу сэнгээр тушааха аргагүй. Һүншье тон хямдаар Буряадай һүнэй үйлэдбэридэ тушаагдабашье, тэрэнь хүсэд түлэгдөөгүй зандаа. Һаянайл Гремячинскһаа, Турунтаеваһаа, Улаан-Үдэһөө наймаашад һү абадаг болонхой. Яһала танилнууд боложо, хэн хэндэ хэдые тушаахаб гэжэ ойл­голсодог болонхой.

Өөһэдын хүсөөр

Нестеровын сан жаса бэшэ хүдөө нютагуудайхидал адлил даа. ИП-нүүдэй алба татабари сэхэ аймаг, республика руу шэглүүлэгдэнэ. Гансал газарайнгаа татабарида эзэн юм байна. Тэрэнь 1 сая 200 мянгада суглуулагдана. Харин үнгэрһэн жэлдэ бүхыдөө 11 сая түхэриг гаргашалагдаа. Дутагдалынь аймаг ба республика хүсэлдүүлнэ. Ехэнхи хубинь салин хүлһэндэ гаргашалагдана. Тиимэһээ ямарханшье хэмжээ ябуулгануудые өөһэдынгөөл аргаар - зонойнгоол хүсөөр лэ тэдэнэр ябуулна.

-“Хэбтэһэн шулуун доогуур яагаад уһан урдахаб даа” гэжэ ойлгоһон зон зургаанай хүсэн ехэ ааб даа. Тэдэниие элсүүлжэл шадаха хэрэгтэй. Нютаг бүхэндэ урагшаа һанаатай, эдэбхитэй хүнүүд байдаг. Нестеровэдэшье Лидия Васильевна Гошевская шэнэ уряал, үүсхэл гаргадаг, зонойнгоо дунда эмхидхэлэй ехэ ажал ябуулдаг байна. Залуушуул сооһоо Татьяна Михайловна Черных эдэбхи үүсхэлээрээ олондо мэдээжэ болонхой, Юрэнхылэгшын грант шүүжэ, айхабтар ехэ ажал нютагтаа ябуулжа байна ха юм. Тэдэнэй үүсхэлнүүдые Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденов дэмжэдэг. Мүн баһа Арадай Хуралай һунгамал Дмитрий Дружинин, “Универсал проектын” дарга Ракша Ракшаев, “Бойл” нэгэдэлэй дарга Виссарион Пруидзе, олзын хэрэг эрхилэгшэ Алексей Молчанов болон үнөөхил пилораманууднай аргагүй ехэ туһа хүргэдэг, - гэжэ Людмила Петровна баяраа мэдүүлнэ.

2019 оной янгинама январьта нютагай Соёлой байшан хайлашоо. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда баатарай үхэлөөр унаһан нютагаархидай хүшөө хуушараа, Батуринада хүүргэ унаха туйлдаа хүрөө гэхэһээ эхилээд лэ, хэгдэхэ, шэнэлхэ, заһабарилха, шэнээр бариха ажалнууд олон.

“Арадай сан жаса” түсэлөөр наһа барагшадайнгаа хүдөөлүүлэгдэһэн газарые хүреэлэе гэжэ һунгалтада шиидээ һэн. Теэд тэрэ мүнгэниинь хүрөөгүй. Дахинаа Алексей Молча­новта хандажа, энэ ажалаа дүүргээ.

Харин шэнэ барилга хэхэ гэбэл, ажалынь тон ехэ. Гүрэнэй түсэбтэ орохын тула бэлдэхэ саарһа дансань ехэ байхаhаа гадна туйлай ехэ мүнгэн хэрэгтэй. Эндэ Ракша Ринчинович тон ехэ туһа хүргэнэ.

ТОС-уудай ашаар

Сомоной мэдэлдэ хэдэн ТОС-ууд, зариманиинь эдэбхитэйгээр, нүгөөдүүлынь хайша хэрэгээр ажалаа ябуулна. Энэ талаар Гурулёвой “Надежда” ТОС-ые тэмдэглэмээр. Тэрэнэй эдэбхитэд эршэтэйгээр ажаллажа, эгээл түрүүн грант шүүжэ шадаһан байна. “Имагтал ТОС-уудай габьяагаар хэдэн хүүгэдэй талмайханууд байгуулагдаа. Үнгэрһэн нажартаа ехэ бороотой байжа, үнгэ шарайнь хубираа. Дулаархада шэнэлхэбди, бага сагаар хэдэн үнгын шэрэ абанхайбди. Мүн баһа халтирха, һолжорхо елүүрнүүд, талмайнууд, тамирай байшан баригдаа”, - гэжэ сомон дарга мэдүүлнэ. Шэнэ жэлдэшье хасуури шэмэглэгдэжэ, олониие баярлуулаа.

Баатар сэрэгшэдтээ бодхоогдоһон хүшөө шэнэлхэ хэрэгтэ “Ожив­ление”, “Ветераны” ТОС-ууд гол ажалынь бэелүүлээ. Мүнөө хара­хада, хүшөө гантиг шулуунуудаар шэнээр бодхоогдоһондол гоё шарайтай болонхой. Бэдэрэлгын ашаар элирүүлэгдэһэн сэрэгшэдэй нэрэнүүд, гэрэл зурагууд нэмээгдээ, дайнай һүүлээр наһа бараһан фрон­товигуудай нэрэнүүд мүнхэлүүлэгдээ. Мүнхэ галшье һэргээгдээ. Хүшөө шэнэ түмэр харшаар хүреэлүүлэгдээ. Хабар тээшэ “Пушкинска дэнгүүд” тодхогдожо, доогуурнь һандалинууд табигдаха.

Эдэл ТОС-уудай хүсөөр, Лидия Васильевнагай эдэбхи үүсхэлээр мүргэлэй газар - часовни баригдаа. Одоошье нютагай мүргэлшэд шүтэхэ газартай болоо.

Суута баатарай нэрээр

1967 ондо баригдаһан һургуулиин байшан һая шэнэлэгдээ. Гол үүдэнэй ханада суута тагнуулшан Дмитрий Патрахинай нэрые мүнхэлһэн самбар угтана. Тэрэнэй нэрые энэ һургуули 45 жэл соо зүүжэ ябана. Нютагайн­гаа баатар хүбүүнэй габьяата зам тухай болон яажа нэрыень мүнхэлжэ байһанаа Маргарита Баторовна Мат­веева, Любовь Андреевна Засухина түүхын багшанар хөөрэжэ үгөө.

Эрэлхэг тагнуулшан, гвардиин стар­шина Дмитрий Патрахин гаргаһан баатаршалгануудайнгаа түлөө хоёр дахин Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалагдаһан юм. Теэд ямаршьеб шалтагаануудаар Улаан Тугай орденуудаар лэ шагнагдаһан байгаа. Һургуулида нютагайнгаа баатарта зорюулагдаһан стенд түхеэрэгдэнхэй. Агуу Илалтын 30 жэлэй ойдо 267-дохи Сивашска диви- зиин ветерануудай Зүблэлэй Буряа­дай АССР-эй Андрей Модогоев, Ни­колай Пивоваров хүтэлбэрилэгшэдтэ эльгээһэн бэшэг-хандалга, Дмитрий Дмитриевичэй дайшалхы нүхэдтэй бэшэлсэһэн бэшэгүүд, Анна Дмитри­евна түрэлэйнь дурсалганууд нари­наар хадагалагдана.

Байгал шадарай аймаг Буряадай ехэ аймагуудай тоодо ородог. Эзэлдэг талмайгаараа -15472 дүрбэлжэн км – эгээл ехэ юм. Ажаһуугшадайнгаа тоогоор 4-дэхи һуурида ороно. Хүжэ ногоон тайга бүхы газарайнь 80 хубиие эзэлнэ, бэшэнь - нэлэнхы нуга газар. Далай шадарай хадаа гандахые мэдэхэгүй, мал ажахы хүгжөөхэдэ ехэ таарамжатай. Аймагта табан томохон хүдөө ажахын эмхи, 23 фермерскэ ажахы, өөрын хэрэг эрхилэгшэд болон үмсын ажахынууд хүдөө ажахын эдеэ хоолой зүйлнүүдые үйлэдбэрилнэ. Эдэ бүхы ажахынуудта 3866 толгой эбэртэ бодо мал, тэрэ тоодо 1535 һаамхай үнеэд; 570 толгой адуун, 1020 хони, ямаад, 774 гахай болон 12383 элдэбын шубууд үсхэбэрилэгдэнэ.

Энэ үбэлжэлгын хаһада аймагта 8110, 5 гектарһаа тэжээл бэлдэгдээ. Тэрэ тоодо 7335 гектар нуга сабша­лангууд, таримал олон жэлэй 575,5 га болон 200 гектарта таригдаһан нэгэ жэлэй ногоон. Бүхыдөө 8766 тонноһоо үлүү үбһэн, олон жэлэй – 611 тонно шахуу, 220 тонно нэгэ жэлэй ургаса хуряагдаа. Тиимэһээ үбэлжэлгэ яһала һайнаар үнгэржэ байна. Бэлдэгдэһэн тэжээлһээ үшөө 300 центнерынь наймаанда гараха гү, али хурлагдаха.

Автор: Сэнгэ РИНЧИНОВ

Фото: Сэнгэ Ринчинов