Нэрлэгдээгүй дайнай баатарнууд

Афган дайнай дүүрэжэ, һүүлшын совет сэрэгшын Эхэ оронойнгоо алтан хилэ гаталан, гэртээ бусаһаарнь, 32 жэл болобо. 1989 оной февралиин 15-да «Найрамдалай» хүүргэ дээрэ уулзалгын баярай үедэ: «Минии нюрганда нэгэшье совет солдат, офицер болон прапорщигууд үгы. Иигээд лэ 9 жэлэй туршада үргэлжэлһэн энэ дайн дүүрэбэ», - гэжэ тиихэдэ 40-дэхи армиин ахалагша генерал-лейтенат Борис Громов хэлээ бэлэй. Афган дайнда ябаһан сэрэгшэд эгээл энэ үдэр саашадаа уулзажа, унаһан нүхэдэйнгөө гэрэлтэ дурасхаалда зорюулан, митинг үнгэргэдэг юм. Энэшье удаа манай нютагай ветеранууд «Дайнда ошоһон үетэндөө» гэһэн хүшөөгэй дэргэдэ заншалта ёһоороо уулзажа, дайшалхы нүхэдөө һанан дурсаа.

1979 оной декабрь һара. Аф­ганистан. СССР гүрэнэй зэб­сэгтэ хүсэнүүдэй сэрэгшэдэй туһаламжаар хүршэ ороной засаг түрэ унагаагдажа, тэрэнэй шуга­мынь, хараа бодолынь һэлгэгдээ. Тэрэ гэһэнһээ хойшо арбаад жэлэй туршада үргэлжэлһэн Афган дайнда 40-дэхи армиин сэрэгшэд хабаа­далсажа, социалис шугам барим­талагшадта туһа үзүүлһэн түүхэтэй. Хариин газарта болоһон шуһата энэ дайнда манайшье Буряад ороной баатар хүбүүд хабаадалсажа, сэрэгэй уялгаяа дүүргэһэн. Эдэнэй зэргэдэ ябажа, буугай һомоной эшхэрхые, дариин үнэр анхилжа, гэртээ амиды мэндэ бусажа шадаһан баатар сэрэг­шэдтэй хөөрэлдэбэбди.

Хэжэнгын баатар

Энэ дайнай эхилһэн жэлдэ Эхэ оронойнгоо үмэнэ эрэ хүнэй нангин уялга дүүргэхэеэ сэрэгэй албанда Хэжэнгэ нютагай залуухан Шагдар Доржиев татагдаһан юм. Анхан хүршэ Шэтэ можодо байрлаһан сэрэгэй частьда авто-хүлэгэй сэрэгэй харуулай ротодо тудажа, тэндээ сэрэгшын түрүүшын алхамуудые хэжэ эхилһэн байгаа. Хэдыхэн һарын үнгэрхэдэ, хариин холо газарта дайн байлдаанай шэрүүн һалхи үзэхэб гэжэ тиихэдэ тэрэ хаанаһаа мэдэхэб даа. Оройдоол хахад жэлэй үнгэрөөд байхада, сугтаа алба хаажа байһан нүхэдтэйнь хамта халуун уларилтай Афганистан гүрэн руу тэрэ ороной ажаһуугшадта туһа үзүүлхэ уялгатайгаар эльгээһэн юм. Тиигэжэ Шагдар Пунцункович Доржиев 1980 оной хабарай эхин һарада хүршэ гүрэн орожо, албаяа хаажа эхилээ.

- 1979 оной декабриин 27-до Тадж-Бек гэһэн Аминай ордон ма­най сэрэгшэд добтолжо абаһан юм. Энэл ордониие болон өөрынгөө сэрэгшэдэй гарнизон харууһалдаг уялгатай байгааб. Үшөө Кабул-Тер­мез гэһэн харгыгаар авто-колонно­нуудые харууһалан, ходол ябадаг һэмди, - гээд, Афган дайнай ветеран Шагдар Доржиев хөөрөөгөө эхилнэ.

СССР-эй Термез хотоһоо Кабул хүрэтэр ашаа шэрэжэ хүрэхэдөө, хэды аюулта байдал соогуур гарасалдаа гээшэб даа. Дайн дажар үзэһэн хүнүүд ябаһан хараһанаа, бэе дээрээ үзэһэнөө тиимэшье бэлээр олондо хөөрэжэ ябадаггүй гээд мэдээжэ. Тиигэбэшье богонихонооршье һаань, душмануудта добтолуулһан тухайгаа бидэндэ хөөрэбэ:

- Ээлжээтэ эрьесэдээ ябажа ябахадаа, Саланг хадын үндэртэ эгээл хабшуу газарта урдахи ма­шиныемнай тэһэлээ, уданшьегүй 2-дохи машина тэһэрбэ. Бидэ, солдадууд, машина дороо гүйжэ ороод, буугай һүрэһэн газар руу бууданабди. Харагдаха юумэн үгы даа. Буудалсаһаар байтарнай, 1 үдэр үнгэрбэ, урагшаа ябаһан юумэн байхагүй. Хадын дайсад добтол­гоёо һуларуулнагүй даа - туулга турьяһаар. Тиигэжэ тэндээ 3 хоно­бобди. Ахалагшамнай душмануудай һууһан хадын орой обёоржо, ага­арай онгосо дуудуулжа, бомбо ха- юулхадань, тэдэ арай гэжэ номгороо, - гэжэ Шагдар ахатан хэлэнэ.

Хэжэнгын баатар хүбүүнэй дайлалдаха сагай дүүрэжэ, нютагаа бусаха болзорой ерэхэдэнь, Агын үргэн талын бүргэд хүбүүнэй дайлалдаха сагынь тулажа ерэбэ. Эхэ оронойнгоо урда сэрэгшэнэй уялга жэншэдгүй дүүргэжэ, Шагдар Доржиев нютагаа бусахадаа, багшын мэргэжэлтэй болоод, бүхэли наһаараа түрэл Чисаана тоонтодоо багшалжа, ургажа ябаһан хэдэн үе үри хүүгэдые хүмүүжүүлээ. Гэр бүлэтэй боложо, 2 хүбүүдые наһанайнгаа нүхэртэй хамта үндылгөө. Мүнөө болоходо, 6 ашанарай хүгшэн аба, эжы болонхой һуунад.

Агын бүргэд

Агын үргэн тала. Сагаан-Шулуутай нютаг. Сэлмэг тэнгэриин хүбөөдэ сиидэм һара толорно. Намарай хүйтэн үдэшэ. Эгээл энэ хирэдэ залуухан хоёрой хоорондохи хүндэхэн зугаа:

- Инагхамни, 2 жэл хүлеэхэш намайгаа?

- Заатагүй хүлеэхэб! Заатагүй.

- Би гансал шамдаа дуратайб!

- Бишье шамдаа аргагүй дуратайб. Намда хэншье хэрэггүй. Шимни һайн лэ албаяа хаагаад ерээрэй даа. Бэшэг бэшэжэ байхаб.

- Алба хааха газартаа хүрэһөөр лэ шамдаа бэшэг бэшэхэб.

Халуухан инаг дуранай охиндо абтаһан эдирхэн басаган зүрхэндэнь хайратай хүбүүгээ сэрэгэй албанда үдэшэбэ. Үшөө удаахан сагта тэдэ хоёр тэбэрилдэн, дуугай зогсонод. Хүн бүхэниинь саашанхи 2 жэлээ яажа үнгэргэхэ тухайгаа бодоно хэбэртэй...

Соболев Валерий 1982 оной на­мар сэрэгэй албанда татагдажа, суута 154 спецназай зэргэдэ тудаа. Узбек ССР-эй Чирчик хотодо орой­доол 2 һарын туршада бэлдэлгэ гараад, тэрэ үедэ дайнай галаар со­робхилжо байһан Aфганистан эль­гээгдээ бэлэй. Хоёр жэлэй туршада Aфганистанай хэдэн хадын орьёл­нуудые мүлхижэ шахуу гаталхадаа, үнэн нүхэдэйнгөө шархатахые, ами­яа алдахые хараха саг ерээ аабза. Ха­рин бурханай хайраар амиды үлэһэн нүхэдөөрөө наһан соогоо ээм мүрөө дүнгэлсэн ябанад. Афган дайнай дүлэн соогуур гараһан Валерий Пав­ловичтай уулзажа шадабагүйбди. Тэрэ ажалайнгаа хэрэгээр гадуур га­ража ошоһон байгаа, харин тэрэнэй хани нүхэр Норжин Нордоповнатай хөөрэлдэһэн байнабди.

- Эдирхэн хүбүүн армида ошоһон аад, өөрынгөө сасуутанһаа тад он­доо, түбшэн даруу зантай болоод бусаа һэн. Гайхалтайнь гэхэдэ, 20-тойхон хүбүүнэй үһэниинь сагаан болоод ерээ бэлэй. Тиигээд сагай ошоһоор байтарнь, үһэниинь һөөргөө харлаа һэн. Эдирхэн тэрэ наһандаа дайн байлдаан, үхэл гээшые өөрынгөө арһа мяхан дээрэ үзэхэдэ, бэлэн бэшэ ха юм даа, - гэжэ сэрэгшэнэй наһанайнь нүхэр Норжин эгэшэ хөөрэнэ. Дайн дажарта ябаһанаа хөөрэдэг гү гэжэ асуухада, тэрэ ии­гэжэ нэмэнэ: - Валера тагнуулшадай взводой урдань ябадаг сэрэгшэн байһан. Тиихэдээ эгээл түрүүшын һомон тэрээндэ «зорюулагдадаг» байһаниинь гайхалгүй. Нэгэтэ тэ­дэнэрэй ябаха зүргэ дээрэнь душ­манууд хүлеэжэ байгаа ха. Мэргэн буудагшын табиһан һомон тархи дээрэхи малгайень суу буудаа, тии­хэдэнь Валера иигээд лэ дүүрээ гэжэ һанаад, тархияа тэбэреэд хэбтэшөө. Нүхэдынь ерэжэ, тэрэнээ хараха­дань, Валера һомондо дайрагдаагүй - ямаршьегүй байба. Гансал мал­гайнь соо буудуулаатай байһан бай­гаа бшуу.

Тиимэ ушарнууд нэгэтэ бэшэ болоһон байгаа юм ааб даа. Эжы, абынгаа хуряаһан буянгаар, өөрынгөө бэрхээр тэрэ холын газарта болоһон дайнһаа амиды мэндэ бусаа гэхэдэ, алдуу болохогүй.

- Эжынгээ бэшэһэн бэшэг ходол зүрхэндөө няагаад, хадагалаад яба­даг байгааб. Эжымни бэшэг бэшэ­хэдээ: “Нютагайнгаа хада бурхадтаа зальбарааб - шимни амиды мэндэ бусахаш гэжэ ходо найдуулдаг һэн, - гэжэ нүхэрэйнгөө хөөрэдэгые Нор­жин Нордоповна дамжуулна. Нэгэ бага дуугай байгаад, үшөө иигэжэ дээрэнь нэмэнэ: - Дайн гээшэ миин үнгэрдэггүй. 20 гаран жэлэй тур­шада нэгэл зүүдэн Валерын нойрто эрьен ерэжэ зобоодог һэн. Гэнтэ һүни унтажа байхадаа, залд гээд һүрэжэ бодоод, дахин унтахагүй, бүхэли һүни бодолгото болоод һууха. Тиихэ сагтань нүхэрөө хайрлахаш. Хэдыхэн жэлэй урдахана заһал хэһэмнай, тэрэ зүүдэн дахин зобоо­хоёо болёо.

Агын үргэн талаһаа аяар холын Aфганистан руу бэшэгүүд үдэр бүхэндэ 2 жэлэй туршада таһалгаряагүй ниидэдэг бэлэй. Инаг ду­ранай удхатай дулаахан бэшэгүүдые абаһан сэрэгшэ Валера хүбүүнэй улаахан зүрхэндэ ульһа түрүүлжэ, шадал тэнхээ оруулдаг, мүн баһа хайрата басаганайнгаа хүлеэжэ бай­хада, заатагүй амиды ерэхэ ёһотойб гэһэн мэдэрэл түрүүлдэг һэн.

1984 оной намар одоошье дурлаһан хоёр залуушуул уулзажа, уданшьегүй гэрлэһэн түүхэтэй. Тэрэ гэһэнһээ хойшо тэрэ хоёрой дуран бүришье бэхижэжэ, мүнөө болотор гар гараа барилсан, наһанай зүргөөр гэшхэлнэ. Тэрэ сэбэрхэн дуранай дүн боложо, хоёр һайхан үринэр түрэжэ, эхэ эсэгын жаргал эдлүүлээ. Үшөө тиихэдэ дүү басагаяа үргэжэ, буян хуряаһан хоёр лэ даа.

Дайнай баатарнуудай дурасхаалда

Хэды олон залуу хүбүүд тэрэ дайнда эгээл үнэтэй өөрынгөө наһа үгөө гээшэб даа. Хэды олон хүбүүднай шуһата дайнһаа бусаад, наһанайнгаа харгы алдааб? Афган дайнда оролсоһон сэрэгшэдэй хүсөөр олониитын хүдэлөөн байгуулагдаһаар үнинэй. Тэдэнэр үе-үе болоод лэ сугларжа, хэн нэгэндээ туһалхабибди, ямар хэмжээ ябуулга үнгэргэхэбибди гэжэ ажалаа зохёодог. Тэдэнэйл оролдолгоор тэрэ дайнда зорюулагдаһан музей Улаан-Үдэдэмнай ажаллана. ХХ зуун жэлэй эгээл удаан үргэлжэлһэн энэ дайнда унаһан баатарнуудайнгаа нэрэ мартангүй, ургажа ябаһан залуушуулаа тэдэнэй намтар дээрэ Эхэ орондоо дуратайгаар хүмүүжүүлхэ ёһотойбди! Дайнһаа бусаагүй хэды олон хүбүүднай газар доро мүнхэ нойроор нойрсоноб даа! Задаржа үрдеэгүй сэсэгүүд, һалбаржа үрдеэгүй инаг дуран, эдлэгдээгүй энэ наһан...