692
Шэрүүн дайнай эхинһээ
Шэбээ Берлин хүрэтэр
Шуурган мэтэ һомон соо
Шуумайн гарааш, тагнуулшан.
(А.Доноев)
1941 оной июнь һарын ааяма халуун нэгэ үдэр хүхюутэй шууяатайгаар, хүн зоной хүхилдөөгөөр, үхи хүүгэдэй энеэдэ наадаар үнгэрөө бэлэй. Хэнэйшье ухаанда, зүүдэндэшье шуһата дайн эхилхэеэ байна гэжэ ороогүй байгаа бшуу.
Дайн! Дайн эхилээ! Дайн болоо гэлсэнэл! Иимэ һүрөөтэй үгэнүүдээр хүнһөө хүндэ, гэрһээ гэртэ һураг суу сахилгаан түргөөр тараа һэн. Амгалан тайбан байһан ажабайдал гансата таһаржа, хүнүүдэй хүлгөөн, мэгдээн, аха дүүнэрэй бархиралдаан зунай мүндэртэй аадар мэтэ буужа ерээ бэлэй. Хэнииешье хэн гэнгүй, буу барижа шадаха шадалтай наһаа хүсэһэн бүһэтэй зониие бултыень дайнда татажа эхилээ һэн. Тэдэнэй тоодо нютагаймнай хүбүүн Бато Микишкеевич Дамчеев дайнда мордоо бэлэй.
Б.М.Дамчеев 1922 оной ноябриин 24-дэ Захааминай аймагай Санага нютагай Хужар һууринда малша бүлэдэ түрөө. Санагын һургуулиин 8 класс дүүргээ һэн.
1942 оной март һарада аймагай военкомадһаа дуудалга ерэжэ, залуухан Бата хүбүүн Эхэ ороноо хамгаалхаяа мордоо бэлэй.
Залуу хүбүүн сэрэгэй албанда татагдахадаа, 321-дэхи стрелково дивизидэ тудаа һэн. Тэндэ снайперай һургуули дүүргээд, удаань снайпер-тагнуулшанай һургуулида һураба. Мэргэн, солбон, түргэн бэрхэеэ гэршэлжэ, тагнуулшадай отрядта ороо бэлэй.
321-дэхи дивизинь 1942 оной август соо Сталинград шадар дайлалдажа эхилээ бэлэй.
Түрүүшынгээ Алдар Солын 3-дахи шатын орден 1943 оной намар Северный Донец гэжэ мүрэнэй хажууда дайсанай хороһон газарые үгы хэжэ, сэнтэй мэдээсэл үгэһэн “хэлэ” олоһоной түлөө абаһан юм.
Сталинград хотын түлөө тулалдаан тухай Буряадай мэдээжэ кинорежиссёр Солбон Лыгденов “321-ая Сибирская” гэһэн уран һайханай фильм буулгажа байдаг. Энэ кино соо мүн баһа манай нютагай баатар сэрэгшэ Бата Дамчеевэй баатаршалга оролсоһон лэ байха, юундэб гэхэдэ, энэ дивизидэ дайнай түрүүшын үдэрнүүдһээ ябаһан байна бшуу.
74-дэхи полкын штаб дайсанда хүреэлүүлжэ, тэдэниие сүлөөлхэ хэрэгтэй болобо. Тагнуулшадай бүлэг дайсанай ара тала руу орожо, тэдэнэй блиндаж үгы хэжэ, тэдэниие сүлөөлхэ даабари абаа һэн. Сержант Бата Дамчеев энэ хэрэг бүтээһэнэй түлөө Алдар Солын 2-дохи шатын ордендо хүртөө һэн.
1945 оной апрелиин 27. Берлин хото... Дайсанай эшээн хүрэтэр Улаан Армиин сэрэгшэд ерээ. Дивизиин командир тагнуулшадта даабари үгэбэ. Адольф Гитлерэй дача эзэлэн абаха ёһотой байгаа. Лейтенант Кривоногов түрүүтэй тагнуулда ошоо бэлэй. Эндэ Б.Дамчеев эрэлхэг зориг харуулжа, үгтэһэн даабари дүүргэжэ шадаа. Энэ тулалдаанда 8 немец офицер, солдадуудые усадхаһан байха юм. Энэ баатаршалгын түлөө Алдар Солын 1-дэхи шатын ордендо хүртөө һэн.
1945 оной майн 2-то шанга тулалдаанда хүндөөр шархатаа бэлэй. Үни удаан госпитальдо эмшэлүүлжэ, 1946 ондо түрэл нютагаа бусажа ерэһэн юм.
Баатар сэрэгшэнэй дайшалхы зам Сталинградһаа Берлин хүрэтэр үргэлжэлөө. Энэ шуһата дайнай аюулта харгы гаталжа, олон тоото орден, медальнуудаар шагнагданхай: Алдар Солын орденуудай дүүрэн кавалер, “За отвагу”, “За боевые заслуги”, “За оборону Сталинграда”, “За освобождение Варшавы”, “За взятие Берлина”, “Отличный разведчик”, “Отличный снайпер” тэмдэгүүдтэ.
Манай нютагай суута поэт М.Ж.Самбуев “Мамайн добуунһаа дурдалга” гэһэн поэмэеэ Бата Дамчеевтэ зорюулжа бэшээ. Мүн баһа А.Ж.Доноев “Тагнуулшан” гэжэ шүлэг зорюулаа һэн. Багша, фронтовик, арадай уран зохёолшо Б.Ш.Шойдоков «Дархан соло» туужа болон “Тагнуулшадай баатаршалга” гэһэн рассказ соогоо дэлгэрэнгыгээр үнэн болоһон ушар дээрэ үндэһэлэн, тагнуулшадай тагнуулда ошожо, Днепр мүрэн шадар болоһон байлдаан тухай бэшэһэн байдаг.
Дайнай дүүрэһэнэй удаа түрэл нютагтаа Бата Микишкеевич Дамчеев бэшээшээр хүдэлөө. Дайнда шархатаһанһаа үбшэн үни удаан хүлеэлгэнгүй буужа ерээ бэлэй. 1965 ондо дайе гаталжа гараһан замаа һүүлшынхиеэ хаража, Крымдэ Алупка санаторидо эмшэлүүлхэеэ ошоод, тэндээ хэтэ мүнхын нойроор нойрсоо бэлэй.
Агуу Илалтын 75 жэлэй ойе тэмдэглэжэ байхадаа, баатар сэрэгшэн Б. Дамчеевэй солото нэрэнь шүлэгүүд соошье, уран зохёол соошье, кинофильм соошье зэдэлһээр. Манай нютагаархид Илалтын 70 жэлэй ойдо нютагайнгаа 112 баатарта зорюулагдаһан хүшөөгэй дэргэдэ Бата Дамчеевэй бюст бодхоо бэлэй. Олон зоной, сэдхүүлшэдэй хабаадалгатайгаар баяр ёһолол үнгэрөө һэн.
Энэ ехэ дайнда ами наһаяа гамнангүй, Эхэ ороноо хамгаалалсаһан баатарай нэрэ хэтын хэтэдэ мүнхэ байг!
Санжидма ДОМЕЕВА, Захааминай Санагын hургуулиин 10-дахи ангиин һурагша
