​Жаргалтай харгы: Даниил Семёнович, Елена Семёновна Шедеевтэн

Дайнай үеын үхибүүдэй ажабайдал тухай һүүлэй үедэ яһала бэшэгдэнэ. Үхибүүн гүлмэр бэе дээрээ дайнай болон дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ ажал бүгэдые даан дабажа гарагшад баһал үсөөржэл байһаниинь харамтай. Тиимэһээ амиды мэндэ ябахадань үрдижэ, юрын бэшэ намтарыень найруулжа, ерээдүй үедэ дамжуулха гээшэмнай манай нангин уялга болоно.

Ажалай амта таниһан

Даниил Семёнович, Елена Семёновна Шедеевтэнэй эбтэй бүлэ Улаан-Үдэдэ үнинэй ажаһууна. Боохоной багшанарай училищи хоюулаа дүүргэһэн. Теэд ажабайдалай һүлжээндэ ажалай харгы зам һалаатаал гүб даа.

- Наһатай болоһон эбиигээ орхёод ябаха аргагүй байгаабди. Боохоной Хохорск нютагта ехэ болоһомди. Энэ һонин нэрэ хаанаһаа бии болоһон юм гэхэдэ, анхандаа эндэ хараа муутай хүн ажаһуугаа. Тиигээд лэ Һохоройдо ошохомнай гээд, хажуудахи айлайхинь хэлэдэг байгаа. Ябан ошон ородшолжо, Хохорск гээд нэрлэгдэдэг болоһон. 1937 ондо Даниилай һаратайханда эсэгыень “арадай дайсан” гэжэ тушааһан, табатайхандань эбиинь мордошоһон юм. Тиигэжэ төөдэйнь үргэжэ табяа юм. Үншэн хүн даа, багаһаал ажалша бэрхээр һураһан, хүмүүжэһэн даа, - гэжэ 87-дохи наһандаа ябажа байһан Елена Семёновна һанаа алдана.

- Эбиимнай һаалишан байгаа. Һаалишан хүндэ юун ехэ сүлөө саг байхаб даа, хара эртэ бодоод ябашаха, орой ерэхэ. Тиигэбэшье, үдэшэниинь намдаа номуудые уншаха, эсээд һажашаха. Тиихэдэнь тохоногынь түлхижэ һэргээгээд, саашань уншаял даа гэхэб. Эбиимни эсэнэ гэжэ юрэдөө ойлгогшогүй байгааб. Теэд эбиингээл ашаар багшын һургуулида ороо һэм гэжэ һанажа ябадагби.

Новоудинскда ажаллаабди. Тиихэдээ хорёод модо мотоци­клаар ажалдаа ябадаг байгаабди. Тиигэһээр Улаан-Үдэ зөөжэ ерээб­ди. Даниил Семёнович Ойн ажахын техникумэй гаражда механигаар хүдэлөө. Тиигээд лэ харгын ажалда ороһон юм даа. Бүхы Буряадаар харгы хэжэ ябаал даа. Анхан Пе­тропавловкада хүдэлөө. Удаань Хяагтада, тиигэһээр хойшоо ябадаг болоо: Романовка, Баргажан, Баг­дарин, Хурамхаан, Северобайкальск гэһэн нютагуудай харгынуудай ба­рилгада яһала ябаа. Хорёод хоног ябажа ерээд, гэртээ долоо хоноод лэ, ажалдаа гараха. Өөрөө само­свал заһаад, тэрээндээ үшөө тэргэ шагтагалаад ябадаг байһан. Матвей Полянский гэжэ ород нүхэртэеэ ходо урилдажа байдаг һэн. Матвей Николаевич Ажалай Алдар Солын хоёр ордендо хүртэһэн, дүүрэн кава­лер боложо арай үрдеэгүй юм, - гэжэ наһанайнгаа нүхэрэй ажалай намтар үндэр наһатай эхэнэр удхална.

Даниил Семёнович 65-тай болотороо хүдэлөө, Зүблэлтэ гүрэн түрын бутаран һалаагүй һаа, үшөөшье хүдэлхөөр лэ байгаа. 1957 ондо нээгдэһэн “Ажалай дэбтэр” соонь хуудаһануудынь барагдажа, юрын һуралсалай дэбтэрэй хуудаһанууд няагдажа бэшэгдэһыень харахада һонин. Амжалтатай ажалайнгаа түлөө гүрэн түрын хайра шагналнуудта яһала хүртөө. Эгээл ехэнүүдынь дурдабал: Арадуудай Хани барисаанай (1981) болон Ленинэй орден (1986). Үшөө нэгэ ехэ шагналынь - 1999 ондо “Россиин хүндэтэ харгышан” гэжэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө. Ород Уласай харгын ажахын ойн баярта Москвада уригдажа, Кремлиин Ехэ ордон соо баярай суглаанда хабаадаһан байна. СССР гүрэнэй һандараагүй һаа, Социалис Ажалай Герой болохол байгаал даа!

Дуратай шаби тухайгаа тэрэнэй багша Дмитрий Дмитриев “Правда Бурятии” сониндо “В его жизни были лишь счастливые дороги” гэжэ ехэ хүндэлжэ бэшэһэн байдаг.

Манай республикын харгы замуудай удха шанар хэндэшье мэдээжэ. Илангаяа холын аймагуудаар холбохо харгы һайжаруулха гээшэ тон шухала. 1980-яад оноор ”Буряад үнэндэ” хэблэгдэһэн статья Шедеевтэнэй гэр бүлын альбом соо наринаар хадагалагдадаг. Эндэ Даниил Семёновичой өөрынь хэлэһые баримталая: “Улаан-Үдын харгы заһабарилга-барилгын управленидэ би 23-тайдаа, гал наһандаа ерэһэмби. Түрүүшымни арбан жэл Романовка-Багдарин харгытай холбоотой. Энэ харгы байгаалиин тон хүндэ эрхэ байдалда баригдаһан байна. Нэлэнхы хүбшэ тайга, хаданууд, түргэн урасхалтай гол горхонууд... Тиигээдшье мүнхэ сэбдэг газартай гүб даа”. Тиигээд хамта хүдэлдэг жолоошод, трактористнууд, бульдозеристнүүдээ магтан, туйлаһан амжалтанууд тухайгаа хөөрэнэ. Мүн баһа “Буряад үнэндэ” гараһандаа, шухала асуудалшье табина: “Теэд олон тээ, жэжэ бужа объектнүүдтэ хүдэлхэдэмнай, өөһэдтэмнай хохидолтой байна. Республикын нэгэ үзүүрһээ нүгөөдэ хүрэтэр зөөхэдөө, заримдаа һара тухай сагаа гээнэбди. Тиихэдэ түсэблэлгын, проектно-сметнэ документацяар хангалгын талаар дутагдалнууд манай хэдэг хүдэлмэриие хойшонь горитой татана”. Энээн тушаа зохихо хэмжээ абахыень Харгы заһабарилгын Буряадай республиканска управленидэ сэхэ хандана.

Эзэн эхэнэрэй, эжын зам

– Гэр бүлэеэ яһала хангажа шадахаб. «Үхибүүдэйнгээ ехэшэг болотор гэртээ һуу. Багшанарай үхибүүд оройдоо харууһагүйгөөр өөдөө болодог”, - гэжэ хэлэдэг һэн. Теэд юу ажалгүй һуухабши даа, багшалаагүйшье һаа, яһала хүдэлөөб. Буряадай номой хэблэлдэ Добчин Доржиевич Дугаровтай ехэ эбтэй хүдэлөөбди, - гэжэ Елена Семёновна хөөрэнэ. - Нэгэтэ гэртээ байһамни, түрэлэймни басаган кандидатска минимумээ дүүргэжэ ядашабаб, туһалыш даа гэжэ намаяа Россиин эрдэмэй академиин Буряадай таһагта абаашаба. Тэндэ эртэ үглөөнһөө орой болотор хүдэлхыемни Цыбик Цыдендамбаев анхаржа, юундэ хүнэй барлаг боложо һуунаш, өөрөө кандидатска минимум бэшэ гэжэ дурадхаа. Ара Хэрээтэдэ ошожо, хоёр хэлээр тэгшэ хөөрэлдэдэг тэндэхи зоноор харилсажа, зэргэсүүлгын шэнжэлэл дүүргэхыемни Цыбик Бобоевич дурадхаа юм. Тэрэ үедэ нэгэ ушар болоо һэн. Лабораториие даагша Игнатий Дмитриевич Бураев литературна буряад хэлэ мэдэхэгүй “хойтохишуулые” суглуулна гэһэн гомдол партиин обкомдо ороо. Тиихэдэ професссор Цей-Жаб Цыдыпович Цыдыпов ерэжэ, буряадаар диктант бэшүүлжэ, шалгалта гаргажа, гомдол үндэһэгүй гэжэ элирүүлһэн юм, - гэжэ Елена Семёновна дурсана.

- Яһала шэнжэлэлгэеэ ябуулжа байтараа үбдөөд, гурбан жэл ажаллаха аргагүйдөөб. Тиихэдэ Цыбик Бобоевич баһал үбдөө һэн, Москвада наһа бараа. Тиигэжэл шэнжэлэлгымнишье ажал түгэсөө даа. Нүхэрэйнгөө хэлээшээр, үхибүүдэйнгээл хүмүүжүүлгэдэ гол анхаралаа хандуулааб.

Үхибүүд – манай жаргал

Ууган Матвей хүбүүмнай лёт­чик болохоёо эрмэлзэдэг байгаа. Тиигээд лэ Эрхүүгэй ИВАТУ ошо­бо. Теэд тэндэ баруун нюдэниинь муугаар харана гэжэ элирүүлэгдээ. Эрдэм мэдэсэ ехэтэй хүбүүндэ Ле­нинградай штурманай һургуулида һурахыень ехэтэ дурадхаа. Теэд голхорһон хүбүүмнай таһа арсаад, эндээ ерэжэ, ВСГТУ-да һуража гараа юм. Мүнөө бүдүүн айл болонхой, үхибүүдыньшье ехэнүүд боложо бай­на даа.

Хоёрдохи Валера хүбүүмнай баһал һайн һураһан, ажалша юм. Оройдоо 5-6-дахида һуража байхадаа, Сотниковой шубуунай фабрикада Урханов нүхэр хүбүүтэеэ зундаа ажаллаха. Үнэрынь лэ муухай шанга, бэшэнь хамаагүй гэгшэ һэн. Ехэл баяртай үндэгэ, заримдаа тахяашье асарха. Олоһон мүнгөөрөө классаараа холо ойгуур яһала ябаа. Үшөө маанадтаа бэлэгүүдые абаад ерэхэ. Багшань Тамара Михайловна ехэ бэрхэ байһан юм, бүхы юумэндэ һургажа, ойлгуулжа байха, классаарнь вальс хатаруулжа һургаа. Тиигээд лэ хотынгоо ажахынуудаар, эмхи зургаануудаар ябуулжа харуулха. Нэн түрүүн ЗММК- да ошоһон байгаа. Тиихэдэ үхибүүд вахтёрые мэндэшэлээгүй гэжэ багшань анхараад, хүмүүжүүлгын ехэ асуудал табяа һэн.

Багаһаа Суворовско училищида һурахаяа һанадаг байгаа. 9-дэхиие дүүргээд, Приморско училищида шалгалта барихаяа ошоо. Тэндэ казарма соо байлгаа. Нэгэтэ үглөөгүүр һэриһэниинь, тумбочка дээрэ орхиһон гарайнь часы хулуужархиһан байгаа. Тиигээдшье баруун нюдөөрөө зарим үнгэ илгаруулнагүйш гүүлээ. Урмаа хухарһан тэрэмнай гэртээ ерээд, “Эмшэн болохоёо бэлдэхэм”, - гэбэ. Һургуулияа дүүргээд, Красноярск ошоо. Тэндэ Николай абганиинь һайнаар хүдэлжэ байгаа, эрдэмэй дид-доктор һэн. Шалгалтануудаашье һайн тушаажа байтарнь, һүүлшынхидэнь “3” сэгнэлтэ табяа. Тиигэжэ стипенди үгэхэгүй гэһэн байгаа. Тиигэжэ 5-дахи шата хүрэтэр стипендигүйгөөр һуража ябаа юм. Мүнгэ эльгээхэдээ, һарадаа хоёр таһалжа табихабди. Залуу хүбүүе яажа мэдэхэбши, нэгэ доро гаргашалжархихадаа болохо ха юм. Тиигэжэл һуража гараа, мүнөө хирург-реаниматолог болонхой, хүбүүтэй.

Софья басагамнай баһал хүнэй зэргэдэ гаранхай, Зүүн Сибириин технологическа дээдэ һургуулида багшална, басагаяа хүмүүжүүлнэ.