​Бэеэ дааһан буряад телевидениин бэлэн бэшэ зам

Буряадай бэеэ дааһан телевидениин байгуулагдаһаар тэбхэр 30 жэл үнгэрбэ. 90-ээд онуудай эхеэр Ородой Холбоото Уласай томо­хон хотонуудаар өөрын онсо бодол үзэлтэй, үмсын теле-субагууд бии боложо эхилһэн гээд, уншагшадтаа һануулая. Талаан бэлигтэй, оюун хурса ухаатай сэдхүүлшэдэй эдэбхи үүсхэлээр энэ һалбари улам хүгжэжэ, тэдэнэй бэлдэһэн дамжуулганууд арад түмэнэйнгөө дура сэдьхэл буляажа эхилһэн. Жэшээлэн хэлэхэдэ, тэрэ үеэр хүршэ Эрхүү хотодо «Аист» гэжэ үмсын телеканал нээгдэһэн түүхэтэй. Тэрэнэй удаа Ангарск болон Усолье-Сибирское хотонуудта «Актис», «11 канал» гэһэн субагууд хүдэлжэ захалба. Буряад Уласай ниислэл хото оршон байдалһаа хожомдонгүй, бэеэ дааһан телевидени байгуулха шэглэлээр түрүүшын алхамуудые баһал хэжэ эхилһэн. Тиигэжэ Буряадай ниислэл хотодо «Ариг Ус», «Тивиком», «ОТБ» болон «Азия ТВ» гэһэн хэдэн суба­гууд байгуулагдажа, уласай ажабайдалда тусхай һуури эзэлһэн байдаг.

Ехэ хубилалтануудай, шэнэ найдалай үе

1980-яад онуудаар гүрэн дотор­най шэнэ сагай түрүүшын һэбшээн үзэгдэжэ эхилээ. Энэ арбан жэлэй ху­гасаада «хүйтэн дайн» дүүрэжэ, СССР гүрэнэй найган, һандаран унаха саг ойртоод байгаа юм. 1980-1990-ээд онууд гүрэн түрымнай түүхэдэ гашуу­далтай, шуһа гасалантай олон үйлэ хэрэгүүдые багтааһан байдаг. Афган дайн, СССР-эй «перестройко», Чер­нобылиин АЭС-эй аюултай тодхор, Зүүн Европын гүрэнүүдтэ болоһон «хилэн хубисхалнууд» тэрэ үеын гол үйлэ хэрэгүүдэй тоодо ороно.

Соёлой һалбарида баһал аргагүй ехэ хубилалтанууд боложо, ниигэ­мэй ажабайдалда телевидениин нүлөө асари хүсэтэй болоһон бэлэй. Тэрэ үеын залуушуул баруун зүгэй гүрэнүүдтэ дэлгэрһэн хүгжэм дуу шагнажа, тэндэхи залуушуулай аяг аашыень, хубсаһа хунарыньшье һажаажа эхилһэн. Зүблэлтэ засагай һургаал номнол сэгнэгдэхэеэ бо­лижо, «һэшхэл», «ёһо журам» гэжэ үгэнүүд тоогдохоёо болиһониинь харамтай.

СССР-эй арад түмэнэй хараа бодол шэнэлэн хубилгаха хэрэг­тэ видео-үйлэдбэри гол үүргэ дүүргэһэн. Энэл үедэ Японой түрүүшын видеомагнитофонууд бии болобо. Тэрэнэй үнэ сэнгынь «Жигу­ли» мэтын унаагай сэнтэй адли бай­гаа юм. «Түмэр хүшэгын» үмхирэн унахада, Япон гүрэндэ бүтээгдэһэн гайхамшагта видеомагнитофонууд манай гүрэндэ оруулагдажа эхилээ. Албанайнгаа хэрэгээр хилэ гаталха эрхэтэй танил талатай гү, али түрэл садантай байһан зон хэнһээшье жаргалтайда тоологдодог һэн. Юун­дэб гэхэдэ, гансал эдэ зон хямдахан сэнгээр видеомагнитофон захижа асаруулха аргатай байгаа ха.

1980-яад онуудай тэн багаар арад зоной һонирхол татадаг ки­нотеатрнууд алдар суугаа алдажа, жэлһээ жэлдэ үсөөхэн харагшадые суглуулна. Буряадай залуушуулай эгээл дуратай амаралтын газарнууд байһан «Дружба», «Прогресс» болон «Октябрь» кинотеатрнуудай ажал бууража, тэрэнэй орондо олон тоото багахан видеосалонууд бии боло­бо. Голливудай комединүүд, Фред­ди Крюгертэй аймшагтай зэбүүн кинонууд тэрэ үеын залуушуулые һонирхуулна. Брюс Ли, Арнольд Шварценеггер, Сильвестр Сталло­не болон Жан-Клод Ван Даммай наадаһан кинонууд Улаан-Үдэ хотын дээдэ һургуулинуудай хамтын бай­рануудта нээгдэһэн салонууд соо 1 түхэригөөр дамжуулагдадаг болобо.

Нютагай субагууд

90-ээд онуудай эхиндэ Буряад Уласай нютагай телевидениин субагууд зохёохы ажалаа шэнээр байгуулжа, дамжуулгануудайнгаа шанар шэнжэ дээшэлүүлхэ хэрэгтэ ехэ анхаралаа хандуулжа эхилээ. Хо­тын ажаһуугшад Голливудай элдэб кино, дэлхэйн одо мүшэд болоһон суута дуушадай тоглолтонуудые гэртээ хараха аргатай болоһон юм. Тэрэ сагай хүүгэдшье Америкын «Диснейдэ» буулгагдаһан Микки Маус, Дональд Дак, «Том и Джерри», «Черепашки-Ниндзя» гэһэн үнгэтэ мультфильмүүдые хаража үндыһэн байха.

«Тивиком»

«Тивиком» телекомпани 1990 оной зунай эхеэр байгуулагдажа, Бу­ряадай бэеэ дааһан түрүүшын субаг болоһон юм. Тэрэ үедэ тус телеком­пани «9-дэхи канал» гэжэ нэрэтэй байһан. Александр Елгин, Евгений Степанов, Владимир Саганов болон Александр Левашов дүрбэн энэ су­багай эхи үндэһэ табиһан габьяатай. Түрүүшын дамжуулганууд тулюурхан тоног түхеэрэмжэнүүд дээрэ юрын байшан гэр соо буулгагдажа эхилээ. VHS түхэлэй гэрэй видео буулгадаг миндаһан хэрэглэгдэжэ, эхин шатын нэбтэрүүлгэнүүдэй шанар ядуухан байгааб даа.

«Тивикомой» түрүүшын захи­рал байһан Александр Левашовой дурсалгаһаа: «Минии һанахада, манай субаг 1990 оной май һарада хүдэлжэ эхилээ һэн. Тэрэл сагта Улаан-Үдэдэ нээгдэһэн бүхы сало­нууд хаагдаһан юм. Найза нүхэрни «Прогресс» кинотеатрай ногоон танхим соо өөрын салонтой байһан. Уулзаха бүхэндөө миниингээ бизнес һалгабаш гэжэ гомдон, голхорон хэ­лэдэг һэн».

Һая хүдэлжэ эхилһэн субагта олзо оршо гэжэ хаанаһаа байхаб даа. Тиигэбэшье нэгэ жэлэй хугасаада тэдэнэй харагшад олошоржо, «9- дэхи каналай» долгиндо түрүүшын соносхолнууд гаража эхилбэ. Сагай ошохо бүри өөһэдын бэлдэһэн дам­жуулгануудай шанар дээшэлжэ за­халаа. Сергей Добрынинай хүтэлэн ябуулдаг «Видеофлэш» гэжэ Амери­кын кино тухай дамжуулга түрүүшын туршалгануудай нэгэн байһан юм. Бүхэли үдэрэй туршада арад зондоо харуулха һонин дамжуулганууд дутал­дажа, шэнэ субагай захирал ондоо арга боломжонуудые бэдэрнэ. Энэ бэрхэшээл шиидхэхын тулада «Рен ТВ» гэһэн субагтай хэлсээн баталаг­дажа, зохёохы ажалаа хамта ябуулха гэжэ хэлсэбэ. Энэ хэлсээнһээ хоёр тала хоюулаа шүүһэн гээд хэлэлтэй. «Рен ТВ» шэнэ харагшадтай боложо, «Тивиком» субаг нэмэри олзотой боложо, шэнэ сэдхүүлшэдые ажалда абаба. Тэрэл сагһаа «Тивиком» суба­гай хүгжэлтын шэнэ шата эхилээ.

«Ариг Ус»

Энэ субагай мүндэлөөн Буряад Уласай ажаһуугшадай хубида ха­магай шухала үйлэ хэрэг болобо. Мүнөө уншагшадайнгаа анхаралда Буряадай бэеэ дааһан телевиде- ниин үндэһэ һуури табигшадай нэгэн Евгений Казакович Ханха­лаевтай хэһэн хөөрэлдөөнэй хэһэг дурадханабди: ««Ариг Ус» гэһэн телекомпани 1992 оной эхеэр бай­гуулагдаа. Буряад Уласай Верхов­но Соведэй хорооной түрүүлэгшэ Иосиф Павлов болон сэдхүүлшэн Ярослав Николаев хоёрой эдэбхи үүсхэлээр энэ ажал ябуулагдаһан. Бидэнэй гол зорилго хадаа бэеэ дааһан телекомпани байгуулха яба­дал байһан. Хамтын хүсэ шадалаар хэрэгтэй тоног түхеэрэмжэнүүдые абажа, даашалалгаар үгтэһэн бай­шан соо түрүүшын дамжуулганууд буулгагдажа эхилээ. Шэнэ субагтаа жэнхэни буряад нэрэ зохёожо, «Ариг Ус» гэжэ нэрлээбди. Энэмнай сэбэр булаг гэжэ удхатай. Тэрэ хирэдэ «Ти­виком» субагтай харилсаан тухай хэ­лэхэ болобол, эдэмнай хоюулаа бэеэ дааһан, аралжаа наймаанай шанар шэнжэтэй эмхинүүд ха юм. Тиимэһээ хоюулаа үрсэлдэхэ шадабаритай байгааб даа, эдэ субагууд тус бүринь өөһэдын үргэн харагшадтай байһан ха юм. Энэл 1992 ондо сурбалжалаг­ша Андрей Бутюгов болон Азиин биржын захирал Андрей Фирсов хоёрой үүсхэлээр үшөө нэгэ «Азия ТВ» гэжэ субаг бии болоһон. Тэдэнэр үдэр бүри Шэтэ, Эрхүү хотонуудай һонин мэдээсэлнүүдые гаргажа эхилээ. Теэд 1995 ондо энэ субаг хаагдаһан. Манай «Ариг Ус» телеком­паниин хараа үзэл хадаа өөһэдын һонин дамжуулгануудые бэлдэхэ гол зорилготой байһан юм. «Ариг Ус» су­багай үшөө нэгэ шухала илгаань гэ­хэдэ, энэ эмхиин байгуулагдаха үедэ дүй дүршэлтэй, бэрхэ сэдхүүлшэд хүдэлжэ байһан. Зохёохы бүлгэмнай уран һайхан дамжуулгануудые бэл­дэжэ, мүнөө болотор олон тоото ха­рагшадайнгаа анхарал татаһаар».

Улаан-Үдын ажаһуугшад 1992 оной июниин 1-дэ үглөөнэй 6 сагта «Ариг Ус» субагай түрүүшын дам­жуулгатай танилсаба. Тэрэ үедэ уларилай шэнжэ, нютагай һонин мэдээсэлнүүд болон богонихон зу­раглалнууд гурбан сагай туршада сэхэ дамжуулагдадаг байба. Тэрэнэй удаа Андрей Левантуевай зохёоһон «Провинциальные анекдоты» гэһэн шог зугаатай дамжуулганууд га­ража, олоной дура буляаһан. 1994 ондо «Ариг Ус» субагаар олон- олон һонирхолтой, хүнэй сэдьхэл дайрама дамжуулганууд гаража эхилээ. «Алло», «Ночной канал», «4 WD» гэһэн түрүүшын наадануудые арад зон дуратайгаар угтан абаба. 1995 ондо Нина Кремерэй хүтэлэн ябуулдаг «Дар» гэжэ бэлигтэй залуу­шуулда зорюулагдаһан дамжуулгын түрүүшын айлшадай дунда мүнөө дэлхэйдэ суурхаһан уран бүтээлшэн Даши Намдаков, дуушан Намгар Лхасаранова, уран зураашан Та­тьяна Комович гэгшэд байһан юм. Үдэр бүри гушан минутын туршада гарадаг мэдээсэлэй дамжуулга- нууд хамагай ехэ һонирхол татадаг болоһон. Улас дотор болоһон үйлэ хэрэгүүдые үнэн сэхээр хөөрэдэг сэдхүүлшэд арад түмэнэйнгөө дунда нэрэ хүндэтэй болоһон.

Дээрэ хэлэгдэһэн үгэнүүдэйнгээ тобшолол хэхэдээ, Буряадай бэеэ дааһан телевидени гушан жэлэй болдог солдогтой зам гаталжа, XXI зуун жэлдэ өөрын байра олонхой гээд тэмдэглэе. Мүнөөдэр «Ти­виком», «Ариг Ус», «АТВ», «Сэлэн­гэ- ТВ» гэһэн телекомпанинууд шэнэ бүтээлнүүдээ үдэр һүнигүй олоной анхаралда дурадхана. Дэлхэйн алишье зүгтэ байһан бу­ряадууд түрэл нютагайнгаа һонин мэдээнүүдые хараха аргатай байна. Харин бидэнэр Буряадай бэеэ дааһан телевидениин үндэһэ һуури табилсажа, түрэл орон ню­тагайнгаа хүгжэлтэдэ хубиин нэмэ­ри оруулһан хүнүүдтэ шэн сэдьхэ­лэйнгээ баяр мэдүүлнэбди.

Дмитрий КУШЕЕВ, Бэлигто ЦЫРЕНДОРЖИЕВ