​Хүндүүлхэй асуудал: архиин ааша

Дэлхэйн арад зоной ажабайдалда амаргүй ехэ һаад, зоболон гашуудал асардаг архи уулганай хойшолонгууд тухай ухамайлан бэшэжэ туршахамнай. Гансашье архиин бэшэ, мүн тамхинай, хара тамхинай һабарта зада бажуулгаад, тэрээнһээ мултарха аргагүй зон олон даа. Энэ ундаһаа боложо, хэды олон хүнүүдэй хуби заяан эбдэрээб, ялас гэмэ бэлигтэй хүбүүд, басагад наһанайнгаа харгы алдааб?

Шолмосой эдеэн

Будаадын һургаалай номнол соо архи гээшые шолмосой бүтээһэн эдеэн гү, али тэрэнэй шээһэн гэжэ хэлсэдэг. Бурхан багшын ном айладхажа, хүн зониие олоор бэедээ суглуулжа эхилхэдэнь, Шолмос атаархажа, өөртөө яагаад олон зониие татахаб гэжэ бодолгото болоо гэхэ. Тиигэжэ тэрэ олон зоной толгой манаруулха унда бүтээжэ, газар дэлхэйн булагуудтай холижо тараагаа. Эгээл тэрэ ундань архи болоно гээшэ. Шолмосой эдеэ эдижэ, ухаан бодолоо балартуулжа, мяхан бэеэ тамалжа, зүрхэ сэдьхэлээ үлбэртүүлжэ байһанаа ойлгоно аалди? Мүнөө сагта 20-ёод наһатай хүнһөө архи уужа үзөө гүш гэжэ асуубалтнай, тэрэ унда амталhан лэ байха ёһотой. Хэрбэеэ анха удаа хүн һонирхожо амталаа һаа, саашадаа ходол балгажа ябаһаар, тэрэнь һурамхи болоно. Архиин манан соо элдэб гай тодхор, гашуудалта үйлэ хэрэг, аймшагтай алалсаан... Үдэр бүхэндэ хэлсэжэ, ойлгожо байгаашье һаа, «алтан» хундага үргэгдэнэ.

Зоболон дүүрэн наһан

Хэмнайшье өөрын эхын хайратай үри гээшэ. Юһэн һара хэбэл соогоо юумын гамтай, эльгэн дороо бөөмэйлжэ, энэ алтан дэлхэй дээрэ түрэхэдөө, үримнай энэ наһандаа жаргал эдлэжэ, һайн һуугаарай даа гэжэ эхэ бүхэн найдадаг ха юм даа. Тэрэ үриингөө хүн боложо хүдэржөөд, хара архиин, хүхэ тамхинай сиидэм манан соо төөрижэ ябахадань, ямар эхын зүрхэн гэмшэхэгүйб даа. Архиин хорондо диилдэжэ, һүүлшын амисхаал болотор эжынь минии хүбүүн гэжэ хайрлажа, эдэгэхэ гэжэ найдадагынь ойлгохоор. Һаяхана Интернедтэ архинша эсэгын хүбүүнэй хөөрөө уншажа, айхабтараар хайрлааб.

- Энэ дэлхэйдэ түрэжэ, ухаа орохоhоо хойшомни минии эсэгэ архи уудаг байгаа. Гэрэлтэ үдэр үндыжэ хараха заяагүй, архиин хатууе шэлэжэ, ходол һогтуу гэртээ ерэхэ. Гэртэмнай ходол хэрүүл. Эдихэ ууха хоол, үмдэхэ һайн хубсаһа хунар гэжэ байхагүй. Архиин мэдэлдэ байхадаа, эжыемнай, маанадаа харааха, сохихо даа. Эгээл түрүүн анхаралаа архидаа табиха - бидэнэй бишье, үгышье һаа хамаагүй. Нэгэтэ эсэгэмнай ямар бэ даа наада наадаад, велосипед шүүгээ. «Би тэрэ велосипед унаад, дүү басагаяа һуулгаад, һайса наадахаб, голой эрьедэ ошожо сэнгэхэбди», - гэжэ ехээр баясабаб. Үдэшэ эсэгэмнай үнөөхил һогтуу зандаа хооһон гэртээ ерэбэл даа. «Шүүһэн велосипедтнай хаанаб?» - гэжэ һурахадамнай, түрэлхидэйнгөө басаганда бэлэглээб гэжэ хэлэхэдэнь, бинь ехэ хара буужа, гэрһээ гүйжэ үгы болоод, бүхэли һүниндөө хээрэ талада бархиржа хоноо бэлэйб. Тэндэ ехээр гомдоһонойхи зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгөөд, үбдэжэ эхилээ бэлэйб. Һүүлэй һүүлдэ эсэгэмнай нара хараха заяагүй, архидаа баригдажа, наһа бараа һэн. Түрэһэн хүбүүнэйнгээ сэдьхэлэй хүбшэргэй дайража, үлбэр болгоод, хуби заяандань хубиршагүй муухай мүр сараа үлөөгөө даа. Эжы, абанар, архи бү уугыт даа! Үри хүүгэдээ хайрлыт даа! Би мүнөө өөрөө архи гээшые харахашье, дуулахашье аргагүйб, - гээд, тэрэ хүбүүн өөрынгөө эсэгэ тухай бэшэһэн байна. Архинша эсэгэ тухайгаа бэшэһэн энээхэн зураглал уншаад байхадаа, заригад гэхээр лэ даа.

Аюулта үбшэн хүсэтэй

Тэнгэриһээ үгтэһэн талаан бэлигээ хүгжөөжэ, арад зондоо баяр жаргал, туһа асарха табисууртай, «бурханда таалуулһан» бэлигтэн энэ хорото эдеэнһээ нэгэтэ амасахадаа, саашадаа тэрэнэй мэдэлэй болоно. Хэды олон уян зөөлэн хоолойтой дуушад, гартаа эмтэй домтой эмшэд, алтан биирэтэй уран зураашад, һонор һүбэлгэн ухаатай эрдэмтэд дэлхэй дээрэ энэ зоболонтой ниилэжэ хосорооб даа. Эгээл иимэ бэлигтэй зон архиин абаргада амаргүй бэлээр бажуулгадаг. Ямаршье арадай хүбүүд, басагадые энэ аюулта үбшэн алад гараагүй. Зарим нэгэ арад архи уужа, бэедээ шэнгээдэг һаань, нүгөөдэ арадай шуһа мяхан огто даахагүй байдаг гээд, эрдэм шэнжэлэгшэд хэлэһэн байдаг. Илангаяа хойто зүгэй үсөөн тоото арадууд, тэрэ тоодо манай буряадуудай бэе махабадта таарадаггүй, буйлуулжа шаданагүй. Тиимэһээ оройдоо багахан сагай туршада архиhаа дулдыданги болодог гээд, эрдэмтэй зон элирхэйлһэн.

Нюуртаа үһэтэй мал бэшэ һэн хойноо хүн гээшэ ямаршье сагта юумэ бодомжолхо аргатай байна ха юм даа. Хэдышье архинша болоһон улад нэгэтэ тэлэрхэдээ, яажа архиин хоронһоо мултархаб гэжэ бододог байгаа гээшэ аабза. Теэд тэрэ һабарһаа хобторжо, элүүр харгыда гараха гээшэнь ехэнхи ушарта хүндэхэн байдаг. Архинша хүн өөрыгөө хорлохоһоо гадна нэн түрүүн хажуудахи зонойнгоо байдал эбдэнэ. Ханилжа һууһан нүхэрэйнгөө улаан зүрхыень амидыгаар бажууна, түрэһэн эжы абаяа, хайран хүүгэдээ зобооно. Иимэ байдалда ороһон хүн өөрөө архи уухаяа болихом гэжэ ойлгоогүй hаань, хэншье туһалжа шадахагүй гээд, эмшэд хөөрэдэг. - Иигээд лэ болихом гэжэ архинша хүнэй өөрөө шиидхэбэри абаагүй һаа, хэдышье аргала - туһа болохогүй. Хүнэй архи ехээр уугаад, үхэхын тооной болоод байхадань, эмшэд арга хэжэ туһална. Һудал руунь элдэб эм шудхажа, шуһыень сэбэрлэнэ, муу муухайень гаргана. Удаан архи ууһан хүн ухаагаа һамарха үбшэндэ дайрагдадаг. Тэрэнэй нюдэндэ ада боохолдой харагдаха, шэхэндэнь шэбэнэхэ. Иимэ байдалда ороһон хүн өөрөө ойлгонгүй, хуули бусын ааша гаргажа болохо ха юм. Архиин хойшолон аргалха гээшэ нэгэ үдэрэй юумэн бэшэ гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Хүн нэгэ үдэрөөр архиншан болоно бэшэ ха юм. Тэрээндэл адли нэгэ үдэрөөр архиһаа гаргаха ямаршье арга байхагүй. Хүн зобоходоо, элдэб арга бэдэржэ эхилнэ. Бидэндэ хандахаһаа саана үшөө лама санаартанда ошожо, эм дом ууна, - гээд, Буряад Уласай наркологическа диспансерэй ахамад эмшэнэй орлогшо Саян Дамдинов хөөрэнэ.

Хорото муухай ундаар хахад наһанайнгаа туршада хоол хэжэ ябаһан зон арга оложо ядахадаа, нюуса архиншадай бүлгэм ерэдэг юм байна. Тэрээнэй гэшүүн болоод, архиһаа сүлөөржэ, бэе махабадаа элүүржүүлжэ байһан зоной зугаа дурадхая.

- Хара залууһаа - сэрэгэй албанһаа ерэһэнһээ хойшо баярлаха ба уйдахадаа, архи бага багаар ууһаар, өөрөөшье ойлгонгүй, архиншан болооб. Гүлмэрхэн 20-той наһанһаа 40 хүрэтэрөө хара архиин гунигай манан соо төөрижэ ябаалби даа. 40 наһатай эрэ болоод, малгайгаа табиха гэр бараагүй, угаа үргэлжэлүүлхэ үри бэегүй, ханилжа һууха нүхэргүй ябахадаа, архиин һабарһаа яажа мултарха гээшэбиб гэжэ бодолгото болооб. Түрүүн болёоб гэжэ үгэ өөртөө үгэһэн аад, хэды сагай үнгэрхэдэ, энээниие уугаад болихоб гэhэн аад, дахинаа архида орохош. Юрэдөө, хэды дахин болёод, алдуураа гээшэбиб даа. Нэгэтэ дүү хүрьгэнэйдөө байхадаа, нэгэ сониндо «Архиһаа арсаха арга» гэһэн удхатай соносхол уншаад, энэ бүлгэмдэ ерээб. Эндэ ерэхэдэмни, намдал адли, ганса элүүр архиншад угтажа абаа. Тэдэнэй зохёон байгуулһан 12 шата дабалга гэһэн онол аргаар архиһаа арсаха һургуули гарааб. Тиигэжэл мүнөө 2 жэлэй туршада архи амандаашье хэнэгүйб, - гэжэ «нэрээ нюуһан» архиншан хэлэнэ. Тиихэдэнь тодожо абаад, баһал «нэрээ нюуһан» архинша эхэнэр өөрынгөө хуби заяан тухай хөөрэнэ:

– Залуухан басаган ябахадаа, жэмэсэй hула архи нүхэдөөрөө уудаг байгааб. Хадамда гарахадаа, хүбүүгээ хараад, нүхэртөө эрхэлээд, архи огтошье уудаггүй байгааб. Хуби заяанай табисуураар нүхэрһөө һалажа, байра байдалаа һэлгэхэдээ, гомдолоо дараха гэжэ архи ууһаар, энэ болооб. Эхэнэр хүнэй архида орохо гээшэ угаа түргэн. Эрэ хүн архи уужашье байгаад, ажалаа хээд ябадаг ха юм. Эхэнэр хүн харгыгаа алдажа, уяанһаа табигдаһан нохойдол зайжа тэнээд ябаха. Үнөөхи архиин хойноһоо орожо, үри хүбүүгээшье мартажа ябахаш. Би хэдэн жэлэй удаа таһалгаряагүй архи уужа ябаһаар, тэрэнээ уужашье шадахаяа болёоб. Тиигээд мангарлажа, дүйрэжэ хэбтэхэдээ, эм уугаад, бэеэ хороохо гэжэ шиидэһэн байгааб. Эм эдеэд, мэдээгээ алдаад хэбтэхэдэмни, хүбүүмни орожо ерээд, эмшэдые дуудажа, намайгаа абараа. Эмнэлгын газарта хэбтэхэдэмни, «нюуса» архиншадай бүлгэмэйхид ерэжэ, архиин хорон тухай хөөрэдэг байгаа. Эхин дээрэнь юушье ойлгохогүйш - архида балартаһан ухааншни тэрэ зэргэ. Эдэ зоной һайгаар мүнөө архиһаа холодоод, жаргалтай ябанаб. Хүбүүмни намайгаа хаража, ехээр баярлана. Хүбүүнэйнгээ, бурханай урда тангариглаһанайхи элүүр ябанаб даа.

Залуу үетэн

Һүүлэй хэдэн жэлэй туршада адаглан харахада, ургажа ябаһан залуу хүүгэд балай архяар һонирхоногүй. Тэрэнь ехэл һайшаалтай юм ааб даа. Энэ дэлхэйн хүүгэд саашадаа архинша гэртэхинэй ааша бү хараг, инаг дуранай дулаахан элшэ соо үхибүүн һайхан наһаяа үнгэргэг лэ! Наhанайнь харгыда энэ зоболон бү дайралдаг!

Ц. ДАБАА