Буряад Уласта жэмэстэ модо ургуулха тухай туһатай зүбшэл Баирма Дондокова үгэбэ

Жэмэстэ модо ургуулха тухай хөөрэлдөө та олон уншагшадайнгаа анхаралда дурадханабди.

Ивалгын жэмэстэ модоной ажахын агроном Баирма Дондокова жэмэсэй үрэ модо ургуулха талаар туһатай зүбшэл заабари үгэбэ.

– Баирма Ильбикдоржиевна, Ивалгын жэмэстэ модоной питомнигой ажалтай танилсуулжа үгыт.

– Манай ажахы 2010 ондо байгуулагдаһан. Энэ ажалай эхи табижа, туршалга хэжэ ябаһан хүн болбол Буряад Уласай Арадай Хуралай депутат Найдан Чимбеев болоно. Найдан Данзанович - манай предприятиин захирал юм.

Ивалга һууринай хажууда 2 гектар газар абажа, жэмэстэ модо ургуулха ажал эхилһэн байнабди. Нэн түрүүн модоной эхэ һуулгагдаһан юм. Эхэ модонуудые бии болгохо ажалда Буряадай НИИСХ-ын ажалшад ехэ туһа хүргэһэн.  Эрдэмтэн Климент Алсаевич Арбаковай хүтэлбэри доро хүдэлһэн ажалшадтай хамта бидэ Буряадай сортовой модонуудай эхыень гаргаа бэлэйбди. Эдэ эрдэмтэд нүхэдтөө тон ехэ баяртай байдагбди.

Питомник байгуулхадаа, эхиндээ эхэ модо һайнтай болоол һаа, саашадаа сортовой модон гаражал, ажал хүдэлмэри өөдөө дабшадаг.

– Газаа дулаархада, танай ажал эхилхэнь гү? Гарайтнай альган зохолжо байгаа ёһотой.

– Бидэнэй ажал хабар-намарай уларилай юм. Эгээл ехэ харюусалгатай ажалнай апрелиин 10-һаа эхилдэг. Газарай хүрьһэнэй гэдэхэтэй сасуу таряашад, ногоошод ажалдаа ородог гүб даа. Мүнөө иигээд лэ теплицэ соо ургуулһан гүлгэн модонуудаа газаашань гаргажа, газарай хүрьһэндэ һуулгахабди. Газаа тариһан гүлгэн модод үшөө жэл соо газарта дадан ургаад, модоной эшэ боложо, худалдаанда гарана.

Түрүүшээр питомник байгуулхадаа, эхэ модонуудые таряа һэмди гэжэ хэлээ һэм. Манай ажахыда ямар жэмэсэй эхэ модод бииб гэхэдэ, шасаргана, үхэр нюдэн, жимолость, полукультурканууд, сливэ, малина. Тиихэдэ үшөө декоративна гоёмсог модод баһа байха. Эдэл модонуудһаа гүлгыень абажа, үндэһэлүүлжэ, модоной эшэ болгожо, тэрэнээ худалдаанда гарганабди. Манай питомнигто байһан модод эндэхи шэрүүн уларилда, газар уһанда тааруулһан гэхэ гү, али нютагжуулһан, булта эндэ гаргагдаһан болоно. Тиимэһээ шэрхи, абтаса һайнтай, үрэжэлтэй байха.

– Жэмэстэ модод тухайгаа үшөө тодорхойгоор хөөрэжэ үгыт. Бүйлөөһэн бии гү?

– Полукультуркын олон түрэлэй сортнууд бии. Бүйлөөһэ (дикий абрикос), шасаргана, үхэр нюдэн, жимолость, вишни, крыжовник ургуулнабди. Буряад ороной урда аймагуудаар бүйлөөһэн ургадаг гэжэ мэдээжэ. Зэрлиг бүйлөөһэнэй жэмэс хэмжээгээрээ жаахан, гашуун амтатай байдаг. Харин хүдөөгэй зэрлиг бүйлөөһэ абажа, сортовой болгоходо, жэмэсынь амтатайхан болохо. Эхэ модониинь томо һагсагар, үрэ жэмэсынь амта шэмэтэй, шэхэрлиг болодог юм.

- Хада хабсагайгаар, тала дайдаар ургадаг зэрлиг мододһоо сортовой ургамал гаргажа болохо гэжэ ойлгооб. Ямар һонирхолтой юм бэ.

– Тиимээ, хээрын модо сортовой болгожо болоно. Энэ ажал дээрээ Буряадай НИИСХ хүдэлдэг. Энэ талаар ажал хүдэлмэри, шэнжэлгэ, туршалга ехэ хэгдэһэн. Номууд бии, «Садоводство в Бурятии» гэжэ гаршагтай ном абажа, уншажа болоно бшуу.

– Хойто захын аймагууд – Хурамхаан, Ярууна, Баунта руу танай һөөг модо абаашажа һуулгабал, ургаха гү?

– Тэдэ нютагууд руу абадаг. Яхад, Эрхүү, Үбэр Байгал руу баһал абаашажа таридаг. Ивалгын жэмэсэй үрэ модоной ажахыһаа абаһан модод хуу һайн абталдаад лэ, ургаад лэ байдаг. Тэндэ манай жэмэстэ модод магтаалтай байдаг.

– Үлирэй эшэ танда худалдаанда бии гү? Гэрэйнгээ хашаа соо һуулгабал, хэр ургаха ааб? Улаахан үлир хүнэй шуһа шэнгэрүүлхэдэ һайн гэжэ дуулаһан байнаб.

– Үлир бии. Ородоороо энэмнай “сибирская дикая яблоня” гэжэ нэрэтэй. Намартаа манай питомнигто ургадаг модонһоо үлир түүжэ абахада болохо. Ганса үлиршье бэшэ, ондоо жэмэсүүдые өөрөө ошожо түүхэдэ баһа болоно. Хямда сэнгээр тиимэ арга арад зондо олгуулнабди.

– Манай Буряадта эгээл һайхан, һонирхол татамаар ямар модон бииб?

– Бүхы ургамал һайн гэжэ хэлэхэ байнаб. Энэ модон ургаха гү, һайн гү, муу гү гэхэ мэтэ асуудалнуудые хүн һураад байдаг. Ургаха ургахагүй, муу һайн гэжэ юу байхаб даа. Хуу ургаха гэжэ хэлэгшэб. Өөрын гараар ургуулһан модоной жэмэс түүжэ эдихэдэ, хэды һайхан бэ даа. Шасаргана таригты гэжэ хүн бүхэниие уряалагшаб. Тэрэ модон манай орон нютагай нэрэтэ бренд болонхой гүб даа. Жэмэсынь хүнэй бэедэ туһатай, олон түрэлэй витаминтай юм.

Жэлдээ хүн 60-70 кг алим жэмэс эдихэ ёһотой юм. Жэмэс хүнэй гэдэһэ дотор сэбэрлэдэг, амин тэжээлэй бодос үгэдэг гэжэ мэдээжэ.

– Иимэ нэгэ зугаа бии. Нарһан модоной эшэдэ хуша модоной мүшэр ниилүүлжэ ургуулһан модондо һамар түргэн ургадаг. Тиимэ туршалта хараһан байна гүт?

– Нэгэ модондо ондоо модо ниилүүлжэ болохол даа. Алтай хизаарай Барнаулда эрдэмэй хүреэлэндэ тиимэ юумэ хараа һэм. Тэндэ тиимэрхүү туршалтануудые олон хэдэг. Хуша модоной һамар гаратар, 75 жэл болодог. Харин нарһанда хуша оруулхада, 35-40 жэл соо борбоосгой монсойжо, һамараа үгэдэг болодог.

– Шэнэ модо тарихадаа, юун дээрэ анхарха хэрэгтэй бэ?

– Түрүүшын хоёр жэл соо һайн уһалхал хэрэгтэй. Уһаяа татажа абаа һаа, һайн ургаха. Үндэһыень хатаангүй байхань шухала.

– Ямар модон эгээл эртэ жэмэсээ үгэдэг бэ?

– Жимолость гарадаг. Энэмнай эгээл эртэшэ, эгээл ехэ витаминтай ургамал. Шуһанай даралта ехэтэй хүн жимолость абажа эдидэг. Июниин 20-доор нэгэшье жэмэсэй болоогүй байхада, энэ жимолость эдеэшэһэн байдаг. Би хубидаа энэл жэмэстэ дуратайб. Гоё сэсэгтэй үнгэ тодо ургамал.

– Модо ургуулха ажалда хаана һураһан байнат? Дуратай ажалдаа һанаан дүүрэн ябадаг гүт?

– М. Ербановай нэрэмжэтэ Хүдөө ажахын техникумдэ һурааб. Минии аба тиишэнь оруулха дуратай байгаа. Агроном мэргэжэл гэжэ һайн мэдэхэшьегүй ябааб, теэд тэндэ хуу ойлгооб. Тиигээд Ивалгын Сотниковын “Пригородное” совхоздо ажаллаа хүм. Заочноор Буряадай хүдөө ажахын академи дүүргээб. Найдан Чимбеевтэй танил болоод, хамта плодопитомник байгуулжа эхилээ бэлэйбди. Дуратай ажалаа хэнэб гэжэ һанагшаб.

– Шэнэ модо тарижа байһан хүн ямар захяа заабари баримталаа һаань дээрэб?

 – Бидэнһээ модо худалдан абагшадта һайн захижа хэлэдэгбди. Ямар хүрьһэ, хэды диаметр үргэнтэй, хэды шэнээн гүнзэгы газар ухахаб, мододой хоорондо хэды зай барихаб гэхэ мэтын зүбшэл заабари хэлэжэ үгэнэбди. Хэдыдэ ямар үбшэнһөө, хорхойһоо һэргылхэ, хамгаалхые баһал хэлэгдэдэг.

– Полукультурка хорхойдо эдюулшэһэн байдаг. Хайшан гэжэ тэрэ хоротонһоо ургамалаа аршалхаб?

– Би энэ асуудалда иигэжэл хэлэдэгби. Плодожорко гэжэ хорхойн үдэхэ хаһа нэгэ байдаг - июниин 10-һаа 20 болотор модоо хороор сүршэхэ хэрэгтэй. Дэлгүүрнүүдтэ тиимэ химиин бодос худалдаанда байдаг. Тэрэ бодосоо уһанда эдьхээд, тэрэнээрээ модонойнгоо эшэ хоёр дахин лэ сасаад, сүршээд лэ болоо юм.

– Модоной ургаса үгэхэнь жэл жэлээрээ болодог. Заримдаа хэдэн жэлээр ургаса муу болошодог. Энэ ямар шалтагаанһааб?

– Заатагүй хоёр-гурбан модо нэгэ доро тариха хэрэгтэй. Хоорондонь гурба дүрбэн метр зай байха ёһотой. Тиигэжэ модод бэе бэеһээ үрэжэлгэ һайн абаха. Жэмэстэ модо ехээр уһалһанай хэрэггүй.

– Танай ургуулһан модо хаанаһаа худалдажа абахаб?

– Питомнигһоо худалданабди. Олон жэлэй хүдэлжэ байһан тула арад зоной дунда яһала мэдээжэ болоһомди. Дулаан сагай болохоор лэ, хүнүүд хонходоод эхилхэ. Манай питомник ехэ харгын хажууда һэн тула, худалдан абагшадай хүрэжэ ошоходо амархан байдаг. Модоной үндэһэнэй хатан гэмтээхэгүйн тула хүнэй шэлэһэн модыень газар дээрэнь малтажа гаргаад лэ үгэдэгбди.

– Баирма Ильбикдоржиевна, Та манай уншагшадта жэмэстэ модо ургуулха тухай ехэ тодорхойгоор хөөрэжэ, сэнтэй зүбшэл заабари үгэбэт. Тандаа баяр хүргөөд, ажалдатнай амжалта хүсэе! Элбэг дэлбэг, үнэр баян байгаарайт!

Бадмажаб ГЫНДЫНЦЫРЕНОВ