790
Дэлхэй дээрэхи ехэ, бага олон уласай хуули дүримһөө засагай эрхые юрэнхылэн шиидхэхэ зүйл ба жэшээ харьяата уласай эрхэ ёһо, туһа ашагые хамгаалан бадаруулха зүйл, баһа уласай дээдэ эрхэ ба нютагай эрхэ, тиигээд энэ хоёр эрхэ харилсан холбогдохо зүйлнүүдые тобшолон бэшэһүү.
Үгүүлхэнь, олон уласай засагай дүрим тус тустаа адлигүй бүгөөд юрэдын багшанарай зохёоһон дэбтэр бэшэг маша олон, багшанар өөр өөрын үзэл таалал, тайлбари мүн адлигүй. Хэды тиимэ болобошье, хинан байсаагаа һаа, уласай дээдэ эрхэ ба уласые засаха, жэшэ уласай хэрэгые эзэрхэн шиидхэхэ ёһые түлэблэн бэшэжэ болоно.
Анхан улас түрые байгуулһанай хэрэгынь харьяата олон арадые богоолшолжо, нэгэ хэдэн үсөөн ехэсэй туһые бүтээһүү гэһэниинь огто буса, ниитэ олон түмэнэй туһые алагшалхагүй хэшээн бүтээжэ, арад түмэниие алибаа зүдүүри зоболонһоо ангижаруулжа, энхэ түбшэнөөр хүмүүжүүлэн жаргуулхын тулада улас түрэ байгуулһаниинь болой. Тиимэ болобошье, эртэ сагһаа нааша одоо хүрэтэр ехэ, бага уласай байдалые ажаглаа һаа, уласай дээдэ эрхые эзэрхэн баригшадынь өөһэдын ашаг туһа, нэрэ алдарые үлэмжэхэн эрхилэн, олон түмэнэй туһые хэрэгсэхэнь бага тула, олон түмэниинь гомдолсон тэмсэлдэжэ һамууран, улас түрэ түбшэнгүй болгоходо, эрхэ баригшад аргагүй сагые дагажа, газар нютаг бүриин түлөөнэй хүннэрые суглуулан хурал байгуулжа, уласай зоболон, жаргалан, ашаг туһа, оролго заралга зэргын олон хэрэгые хэлэлсүүлэн, уласые заһаха хүмүүжүүлхэ хуули дүримые тогтоолгожо, иинхүү уласай хурал байгуулһанай аша туһа ехэ тула, улас хүсэрхэг шадалтай болохые лаблан мэдээд, одоо сагай дэлхэй дээрэхи жара гаран ехэ, бага уласууд сүм уласай хуралтай болоһон юм.
Улас тус бүриин дүрим хэмжээ, эрхэ шадал адлигүй гэхэһээ гадна, хурал байгуулхашье ёһонь баһа адлигүй. Зарим уласай хуралынь нэгэ гэр, бусад зарим уласай хуралынь дээдэ, доодо гэхэ хоёр гэр байха бүгөөд одоо сагай юрэдын багшанарай шүүмжэлһэниинь хэрбээ дан ганса түлөөнэй хүннэрые суглуулан нэгэ доодо хурал байгуулаа һаа, түргэн түүхэйгээр хэрэг шиидхэжэ, тогтууригүй болоно аа гү гэжэ дээдэ хурал байгуулбал, түргэн түүхэйе хинан нариибшалжа, тогтууритай, бата нотоор уласай хэрэгые шиидхэн шадана, ушар иимэ тула, хоёр гэрэй хуралтай байхань мүн гэжэ номлонхой. Бусад юрэдын багшанар шүүмжэлһэниинь, нэгэдэ бол, уласай олон түмэнэй дээдэ эрхэ нэгэ бүхэли байха ёһотой тула, хоёр гэрэй хурал байгуулхада, энэхүү нэгэ бүхэли эрхые хоёр анги болгожо хахадлан хубааха гэм хүлеэнэ; хоёрто болбол, дээдэ хуралые һунгажа байгуулһаниинь бии һаа, доодо хуралые мүн адли һунган байгуулха тула, энэхүү дээдэ хуралые дабхарлан байгуулһанай хэрэг үлүү болоно гэхэһээ гадна, хэрбээ дээдэ хуралые һунгахагүй, бусад арга хэрэглэжэ байгуулһаниинь бии һаа, иинхүү олоной һунгалтагүйгөөр байгуулһан дээдэ гэрэй хуралынь он жэл удаха тутам улам бүри дээрэнгылэн эзэрхэһээр, улас дотор үлэмжэ ехэ эрхэтэн олошоржо, түмэниие дарлаха зам нээгдэнэ гэжэ номлонхой. Үүндэ үгүүлхэнь: хэрбээ уласай газарынь бага болоод, хүниинь үсөөбтэр һаа, амарые бодожо, нэгэ хурал байгуулдаг ёһо бии. Баһа зарим уласай эзэдынь арад түмэнтэй һанал ниилэн уласые засаһуу гэжэ нэгэ гэрэй хурал байгуулһаниинь байна. Одоо сагай олон улас сооһоо Греци, Серби, Болгари, Норвеги тиигээд Дэ* Уласай харьяата хэдэн бага улас сүм нэгэ гэрэй хуралтай. Энээн сооһоо Норвегиин хуралынь хоёр анги болон һалажа, хэрэг зүблэдэг ушар бии болобошье, ехэхэн хэрэгые һалалгүй ниилэжэ шиидхэдэг ба анхан тогтоходоо, нэгэ гэрэй хурал гэжэ нэгэ адли дүрим дагажа байгуулһан тула, энэхүү Норвеги Уласые нэгэ хуралтай уласай тоондо багтаабал зохино.
Хоёр гэрэй хуралтай уласуудые тоолоо һаа, Дэ уласай харьяата Пүрүс*, Бабари*, Сагсони*, Баден*, Хессен* (Hessen), Вүртэмбэргэ* (Württemberg) гэхэ уласууд ба жэшэ Австари, Венгэри тиигээд, Ангали, Итали, Белги, Голанди, Дани, Швеци, Испан, Португали, Рүмэни, Орос, Түрци, Жибэн* (Япон) уласууд болой.
Дээдэ, доодо хоёр гэрэй хурал байгуулха ёһо газар бүридэ адлигүй. Дээдэ гэрэй хуралые байгуулдаг ёһые үгүүлээ һаа, гурбан янза. Нэгэн һаа, эзэнэй зарлигаар гү, үгы һаа хуушан журам ба угсаа дагажа, һунгалтагүйгөөр дээдэ хуралда ороно. Хоёрто болбол олоной дундаһаа һунгажа олоһон түлөөнэй хүннэр һууна. Гурбада бол энэхүү дээдэ хуралай зарим хахадынь зарлигаар, нүгөө хахадынь һунгалтаар түлөөнөө (түлөөндэ) һууха болоно.
Нэгэдүгээр. Хуушан тогтоһон журам ба угсаа дагажа, һунгалтагүй зарлигаар суглуулһан дээдэ хуралые байгуулһан уласуудынь Ангали, Австари, Пүрүс, Бабари, Вүртэмбэргэ (Württemberg), Саксони зэргэ уласууд амуй.
Хоёрдугаар. Дээдэ хуралые һунгалтаар байгуулдаг уласуудынь Белги, Рүмэни, Голанди, Швеци, Испан, Түрцинүүд болой.
Гурбадугаар. Дээдэ хуралай зарим хахадынь һунгалтаар түлөөнөө элирхэйлэн һуужа, заримынь һунгалтагүй зарлигаар һуухаар тогтоһон уласуудынь Баден, Орос зэргын уласууд болой.
Доодо хурал байгуулхын ёһонь, сүм олон түмэн доторһоо һунгажа, түлөөнөө ябуулһан хүннэр сугларжа, доодо хурал болоно. Үүндэ түлөөнөө хүннэр һунгаха, һунгагдаха, һунгалта үйлэдэхэ ба газар нютагые хэрхэн хубаажа, түлөөнэй хүн һунгаха нарин хэмжээ дүрим улас бүгэдэдэ адлигүй тула, одоо сагай олон уласуудай хэрэглэжэ байһан хэмжээ дүримые түлэблэн бэшэбэл, иимэ болой.
Һунгаха эрхые үгүүлээ һаа, хоёр зүйл:
Нэгэниинь, эхэнэр хүүгэд, наһа гүйсөөдүй багашууд, ухаан эбдэрһэн үбшэтэн, яла хүлеэжэ, эрхээ эбдүүлэгшэд, хүрэнгэ хогшолоо бусадта хамгаалуулан даалгагшад, хооһон ядуу тула олоной асаралаар амидарагшадые гаргажа, бусад хүннэр бүгэдөөр ниилэн һунгаха болой. Иинхүү һунгаха ёһые бүгэдэ ниитээр һунгаха эрхэ гэнэ.
Хоёрынь, хүнэй хүрэнгэ хэды шэнээн ба эрдэм һургуулитай һаа, һунгажа шадаха бүгөөд тиимэгүй һаа, түлөөнэй хүниие һунгажа шадахагүй болой. Энэхүү ёһые гүйсэд буса, хизаарлагдаһан һунгаха эрхэ гэнэ.
Бүгэдэ ниитээр һунгахада, хүн бүри нэгэ адлихан эрхые эзэрхэхэ болобошье, зарим газарта элдэбын ухаан заража, энэхүү адлихан эрхые хэлтэгы болгожо, түримхэй заримуудынь доодосые булимтаран, түлөөнөө һунгаха эрхые үлэмжэхэн эзэрхэхэ үзэгдэнэ. Баһа зарим хэтэрхэй болбосорһон Ангалиин харьяата Австрали, Новозеланди ба Оросой харьяата Финлянди зэргын уласуудта хаа-яа эхэнэр хүндэ һунгаха ба һунгагдаха эрхые олгоһониинь байна.
Бүгэдэ ниитээр нэгэ адлихан һунгаха эрхые эзэрхэн, түлөөнэй хүн һунгадаг уласууд гэбэл, Австри Улас ба Дэ Уласай доторхи хэдэн улас, жэшэ Испан, Норвеги, Дани, Греци, Болгари, Швеци уласууд болоно. Бүгэдэ ниитээр болобошье, адлихангүй эрхэ хэрэглэжэ һунгадаг уласуудынь Дэ уласай доторһоо Пүрүс, Саксони зэргэ улас ба жэшэ Белги, Румынинууд болой. Һунгаха эрхые хизаарлан хаһагдуулжа хэрэглэдэг уласуудынь Венгэри, Кроваци (Хорвати), Лүгсембүргэ, Голанди, Орос, Серби, Ангали, Италинууд болой.
Һунгаха эрхые эзэрхэхэдэ, наһа гүйсэһэн, үгыень харгалзаха бүгөөд Венгри Уласта 20 наһа гүйсэһэн хүн һунгаха эрхэ олоно. Ангали, Итали, Швеци, Бабари, Сагсен Веймар* уласуудта 21 наһа, Австари улас 24 наһа, Дэ Уласай доторхи олон уласууд бараглан баһа Белги, Голанди, Орос, Испан, Рүмэни, Норвегинууд 25 наһа, жэшэ Дани 20 наһа хэрэглэнэ.
Һунгагдаха эрхые үгүүлээ һаа, юрэ түлэбынь һунгаха эрхэтэй хүн һунгагдаха эрхые мүн адли олобол зохистой болобошье, уласай хурал дотор зүблэхэ шиидхэхэ хэрэг тэдылэн амархангүй тула, зарим уласууд һунгагдаха хүнэй наһан ехэхэн ба, үгы һаа наһа үлэ хэрэглэхэ болобошье, эрдэм бэшэгтэ шудалһаниие хэрэглэнэ. Хоёр гэрэй хуралтай уласта нэгэ хүн хуралай нэгэндэнь һунгагдажа болохоһоо бэшэ хурал хоюуландань һунгагдажа үлэ болоно. Баһа Түрци уласай дүрим үзэбэл, һунгагдаһан хүн өөрын харьяата нютагай түлөөнөө һунгагдажа болоно. Алибаа можонууд бусад нютагай хүниие түлөөнөө һунган ябуулжа үлэ болоно гээ. Баһа зарим уласуудта албанай түшэмэд ба шажанай ламанар һунгагдажа үлэ болохо гү, үгы һаа һунгагдаха эрхые гүйсэдөөр эзэрхэжэ болохогүй гэжэ хизаарлан тогтоһониинь байна.
(Хүсэд дүүрэнээр «Байгал» сэдхүүлэй 2021 оной 3-дахи дугаарта толилогдохо)
Жаргал БАДАГАРОВ хэблэлдэ бэлдэбэ
*“Уласай эрхэ” гэһэн энэ гаршаг тайлбарилбал, “улас” гэһэниинь “улас орон”, “улас гүрэн” гэһэн удхатай, “улад зон” бэшэ;
*Герман Уласые хитадаар Дэ гэдэг байһаниие Чин Уласай бүрилдэхүүндэ байһан монголшууд дэлхэйн улас орон, арад түмэнэй нэрые хитад хэлэнһээ абажа хэрэглэдэг байһан. Ж. Цэбээн ород хэлэнһээ юумэ оршуулхадаа, улас ороной нэрые анха түрүүн европын ёһоор болгожо танилсуулһан байдаг;
*Прусси;
*Бавари — Германай эгээ томо можо уласай нэгэн;
*Саксони;
*Бадэн хадаа мүнөө үедэ Бадэн-Вюрттэмбэрг можын бүридэлдэ оронхой;
*Японой хитад нэрэ;
*Саксэн-Ваймар — 1809–1918 онуудта байһан Германай можо уласай нэгэн. Бүрин нэрэнь Саксэн-Ваймар-Айзэнах.
