Токарь Володя

2000-аад онуудай эхеэр Матвей Рабданович Чойбоновтой сугтаа тэрэнэй түрэһэн нютаг – Зэдын аймагай Инзагатаар ябажа ерээ һэмди. Ушарынь гэбэл, сентябрь-октябрь һарануудта һуралсалай жэл һаял эхилэнхэй, Инзагатын дунда һургуулида нютагайнь алдарта ирагуу найрагшатай уулзалга болобо.

Бүрин-Хаанай хормойдо

Һурагшад Матвей Рабдановичай зохёохы зам тухай элидхэл, мэдээсэлнүүдые хэбэ, шүлэгүүдые уншаба. Буряадай оперо, баледэй театрай дуушан, Россиин Федерациин габьяата зүжэгшэн Татьяна Шойдагбаева уран зохёолшын шүлэгүүд дээрэ найруулагдаһан дуунуудые гүйсэдхэбэ. Би “Буряад үнэндөө” энэ ушар тухай бэшэхэ даабаритай ошолсоо һаабзаб даа.

Юрэдөө, хэзээгшэ һэм, ехэл гоё уулзалга болоо бэлэй. Һүүлээрнь нэгэ айлайда булта уригдабабди. Гэрэйнь газаа инзагатынхид олоор сугларанхай, нютагайнгаа суута хүбүүе угтажа байба. Хоройн дэргэдэ нэгэ эрэ хүн тохоногыем дүнгэн татаад мэндэшэлбэ. Абаһаар таняад орхибоб – Нёом Володя! Нютагтаа иимэ нэрэтэйгшэ юм һэн. Хуулита нэрэнь - Владимир Галданов. Намһаа таба аха һэн тулань үеын нүхэдбди гэхээр бэшэ һаабзабди. Гэбэшье нэгэ нютаг – тохойнхидбди гэжэ бэе бэеэ һайн танидаг байгаабди. Тэрэ үдэр удаан хөөрэлдэжэ байха аргагүйдөө һэмди. Гэхэ зуура хүршэшье һаа, манһаа нилээд холохон Инзагатада нютагайнгаа хүнтэй ушарһандаа баярлаа һэмби.

Санжээ Сүрүнэй гайхамшаг бүтээл

Тэрэ гэһээршье горитой саг үнгэршэбэ. Нёднон намар Буряадай арадай уран шүлэгшэ Галина Раднаева (Санжээ Сүрүн) олон жэл соо зохёожо байһан олон ботито захатынгаа “Үе сагаар үршөөгдэһэн ажабайдал” гэжэ гаршаглагдаһан 13-дахи ботииень, хэблэгдэхэһээ урид, уншахыемни намда дурадхаба. Урдахи жэлнүүдтэ “Хатан эжы Зэдэмнай” гэһэн гаршагтай захатань буряад, ород хэлэнүүд дээрэ гаража, олониие һонирхуулаа, һубарил энэ зохёолойнгоо түлөө Галина Жигмитовна Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртөө агша бэлэй. Үргэн ехэ энэ бүтээл Гүрэнэй шангай шата зэргэдэ лаб зохилдоһон удха шанартай гэжэ би эдэ ботинуудые дууһан шахуу уншаһан тула баталха эрхэтэйб.

Хоморой шухаг энэ бүтээл заншалта уран зохёолой маягаар бэшэгдэһэн бэшэ, харин Галина Раднаева Зэдынгээ юһэн голоор өөдэ уруугаа нилээдшье хэсэн ябуултажа, гол түлэб нютаг нютагай наһажаал зоноор уулзажа, аман яряа, домогуудые магнитофоной миндаһан дээрэ эсэшэ сусашагүйгөөр буулгажа абаһан байна. Үнгэршэһэн үеын ушарнуудые юунэйш түлөө суглуулдаг юм гэжэ түрүүшээр зон гайхалдаадшье абаа. Теэд Галина Жигмитовна бага юумэндэ тэбдээд, атираад орхидоггүй, харин бүхэриг нэтэрүүнь мэдээжэ ааб даа. Энэ мэтээр нютагаархидта, илангаяа залуу үетэндэ, һурагшадта сэгнэшэгүй һургаал, гэршэ дурасхаал боломоор ябаган яряа домогуудые халмажа бүрилдүүлһэн гайхамшаг захата мүндэлөөл даа.

Мүн баһа сэнтэйнь гэхэдэ, ганса Зэдын бэшэ, харин хүршэ Сэлэнгын, Захааминай болоод, хаана холын Хори, Ярууна, Баргажан, Ага мэтын нютагуудай хөөрөөнүүдые Галина Жигмитовна буулгажа хэблүүлдэг болоо.

Сахим хуудаһа иража байтараа...

Тиигэжэ 13-дахи ботииень сахим аргаар яаралгүй иража байтараа, “Инзагатын зоной буянта хэрэгүүд тухай яряа хөөрөөнүүд” гэһэн бүлэг соо “Токарь Володя” гэһэн үгүүлэлдэ хүрэжэ ерэшэбэб. “Хубисхал Раднаевич Галданов” гэжэ байба. Сэлэнгын Загастайн анхан байһан гэнэ. Тархяа маажан татаад: “Һүү-е”, - теэд энэмнай хорёод жэлэй саана Инзагатаар ябахадаа, минии уулзаһан Тохоймнай Нёом Володя ха юм гээд, сээжэн соомни “түг” гээд, туяа татаад орхибо. Хубисхал нэрынь, үрэмдэгшэ токарь мэргэжэлтэйеньшье би хүсэд мэдэхэгүй байшабаб. “Энэ үгүүлэл Дари Дашиевна Ойдопова хөөрэжэ үгэбэ” гэжэ Г. Раднаевагай ном соо тэмдэглээтэй байба. Дари Дашиевна Инзагатын һургуулиин багша, Инзагатын “Коммунизм” колхозой суутай бэрхэ түрүүлэгшэ Бата Лубсанович Мурхоновой бэри байшаһан байба. Тэрэ удаа Инзагатаар ябахадамни, Дари Дашиевна Бурхан шажантанай “Ногоон Дарха” бүлгэмдэмнай оролсодог өөрынгөө танил эхэнэр тухай намһаа һураһан ушараар танилсаба ха юмбибди. Тиин Г.Ж. Раднаевагай ном соо ороһон Д.Д. Ойдоповагай нэгэ үгүүлэлые тэрэ зандань дурадхая.

Инзагатын зоной буянта хэрэгүүд

Хубисхал Раднаевич Галданов манай эндэ “токарь Володя” гэжэ алдаршаһан юм. Сэлэнгын аймагһаа манай нютагта байдаг Дашажаб ахайтандаа ерээд, эндээ гэр бүлэ болоод түбхинэшэһэн ушартай. Түмэршэ дархан юм һэн.

Колхозоймнай дарханай газарта 1952 оной токарна станок байдаг байгаа. Энэ станок дээрэ Хубисхал Раднаевич ажахынгаа ямаршье оньһон түхеэрэлгэдэ тааралдамаар дуранай һэлбэг-мэлбэгые тошиилдожорхидог: тракторай һэлбэгые – комбайнда, комбайнынхиие – тракторта тааруулжархидаг. Иимэл онсо “шэдитэй” хүн юм һэн лэ даа. Гэрэй энэ-тэрэ хэрэгсэлые заһаад үгыш гэжэ хубиинш гуйлтатайгаар хүнүүд тэрээндэ хандадаг һэн. Арсаан гэжэ байгаагүй, гуйһан соонь хээд лэ үгэхэ. Хэһэнэй түлөө мүнгэ огто абахагүй. Авто-унаагай һэлбэг-мэлбэгүүдэй угаа хомор урда үедэ энэ-тэрые тошиилдоод, тааруулаад үгыт гэжэ бүхы аймаг, хотоһоошье зон ерэжэ, бүхэли ээлжээн зогсошонхой байха. Хэн нэгэнэй токарь Володидо ажалайнь түлөө архи һарбайхаяа һанабалнь, ээлжээндэ зогсогшод иимэ зониие дарханда дүтэ хүргэнгүй, архитайнь һэмээхэн үлдэдэг байгаа.

Ангуушад урданай буунуудые асардаг болобо. Тиихэдэнь токарь Володя тэдэнииень автомат шэнгеэр оло һүрэдэг буунууд болгоод үгэдэг һэн. Энэ талаар өөрын нюусануудтай һааб даа. Теэд дархан тэдэ нюусануудаа зондо нээдэггүй, энэ хэрэгнай тэрэ сагтаа хорюултай һэм шуу. Хубидаа гэр, байшангуудые зоной үргэнөөр барижа, модо болбосоруулдаг элдэб тоног түхеэрэлгэнүүдэй, циркуляр хюрөөнүүдэй олошоржо эхилхэдэ, Хубисхал Раднаевич өөрөө нэгэ оньһон түхеэрэлгэ урлан бүтээгээд, гэрэй газаа досоохиин хабсаралта, шэмэг гоёолтонуудые тэрэнэйнгээ туһаар бүтээжэ оробо.

Николай БАДМАРИНЧИНОВ, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)