788
“Опять колдует с конём”
Дээдэ һургуулиин манай багша, профессор У-Ж.Ш.Дондуков хэшээлэй үедэ гол темэһээ хадуураад, дайнда ябаһан тухайгаа заримдаа хөөрөөд эхилшэдэг һэн. «Генерал Доваторай морин сэрэгэй 20-дохи дивизиин бүридэлдэ дайлалдааб. Смоленскын ой, Бряниин Десна, Белоруссиин, Полесиин намагые гаталан, Припять мүрэн хүрэтэр дабшаабди.
Монгол моримнай шэрхи, эсэхэ сусахые мэдэхэгүй, ехэ тэжээл хэрэглэхэгүй. Монголһоо бүхы дээрээ хахад миллион морин асарагдаһан байгаа. Зариманиинь үхэр буу, ашаа шэрэхэ. Шэгнүүрээр хүнгэн, намаглиг газарта болдогһоо болдогто һүрэн гарашаха. Десна, Сож, Днепр, Одер мүрэнүүдые гаталхадаа, монгол моридой хабтайжа тамардагые ойлгоо һэм. Хэдэ дахин монгол морин намайе абараа юм.
Нэгэтэ Польшодо ой модон соохи штабта комсомолой суглаан болоод, орой тараба. Өөрынгөө частьда хүрэхэ гэжэ гараад, төөришэбэб. Ой соо зүргэнүүд олон, һалаатанхай. Бандидууд, бандеровецүүдһээ һэргылхэш. Зүб гэжэ һанаһан зүг руугаа мориёо заланаб. Теэд тэрэм тиишээ ябажа үгэхэ юм бэшэ, эрьелдээд, баруун тээшээ үсэд буляалдаад һалабагүй. Ядаад, зоргондонь орхибоб. Үүр хираалха үеэр частьдаа хүрэшөөд байгаабди.
Эмээлээ абажа, моринойнгоо хүлһые аршажа, эльбэжэ, эрхэлүүлжэ байха үедөө мориндоо баярые хүргэнэб:
- Шимни - моринш, биш – хүмби. Ши бидэ хоёр нэгэ нютагай, нэгэ шуһанай зомди. Бүри эртэ урдада ши бидэ хоёр дэлхэйе эзэмдээ һэмди. Һанана гүш? Тиихэдэ намаяа баһал абарһан байгаа ёһотойш, - гэжэ духаяа хоншоортонь няагаад, нюдэ руунь хаража байгаад хэлэнэб.
Иигэжэ байхыемнай частиин хоёр сэрэгшэд харажархиба.
- Комсорг, о чём шепчешь коню? – гэлдэнэ.
- «Не будь тебя, мне бы капут», - сказал я коню. - Может, есть своё кодовое слово, как общаться с монгольским конём?
- Табунщик - монгол, и потому, конечно, конь знает монгольский, - гэнэб.
- Научи меня некоторым командам, - гэжэ нэгэниинь гуйба.
Тиин ерэ, яба, оодорго, хатарга, эди, уу, бодо, урагшаа гэхэ мэтэ үгэнүүдтэ һургабаб.
Батарейн командир моринойнгоо һүүл тайрагты гэжэ эрилтэ ходо табидаг байһан юм. Теэд би буряад хүн нүгэлшөөн сээрлээд тайрадаггүй һэм. Одер мүрэниие гаталхадаа, айхабтар халтируухай, нойтон болоһон эмээлһээ халин унабаб. Хүндэ долгиндо үһэрин, уһа сасаргажа байтарым, нюурайм урда моринойм һүүл намиржа байба. Тэрэ дары һүүлһээнь шагтагалдажа, бомбын тэһэрээн, нэерээн соогуур нүгөө эрьедэ гарашоо һэмди.
Минии мориндоо ямараар баяр хүргэһыем ойлгоо ёһотойт.
- Смотри, комсорг опять колдует с конём, шепчет что-то на ушко ему, - гээд, нөөхи сэрэгшэдэй нэгэнэйнь хэлэхэдэнь, нүгөөдэнь тододхон лаблаа гэхэ:
- И притом на монгольском. Потому, наверное, пуля не берёт его. Үнэн лэ үгэнүүд байһан юм».
Һара дээрэшье табижархёо һаа...
Л.Д.Тапхаев ёһотойл һанаа амар, флегматик хүн байһан. Уран зохёол[1]шол һаа, бусалжа, бурьялжа, досоохиёо дэлбэлхэеэ һанаһандал түргэдүү, түерүү зантай байдаг гэжэ һаналтагүй.
Давид Кугультиновай ойн баярта Хальмаг ошохо ёһотой байгаабди. Үглөөдэрынь эртэ, Москва ошохо самолёдто регистрациин урда уулзаха гэлсэбэбди. Үглөөгүүр 6 часһаа үлэжэ байхада хонходобоб. «Һанаа зоболтогүй, маршрутна автобусто иигэһээр гарахам”, - гэбэ.
Аэропортдо регистраци дүүрэхээ байба. Теэд Лопсон ахатан үгыл аад, үгы. “Заканчивается регистрация» гэжэ соносхожо байхадань, автобусоор ерээд, хашалгүйхэн бууба.
- Соведүүдэй талмай хүрэтэр “трамвайдахам” гээд, унташаһан байгааб. Шишковкын конечкэдэнь һэреэб.
- Теэд такси баряад ерэхээ яагаа юмта?
- Мүнгэн хаанаб?
Лопсон Дунзыновичые регистраци тээшэ шэглүүлхэ гэһэмни, бидэниие үдэшэхэеэ ерэһэн В.И.Пинтаевые харажархёод, тэрээн тээшэ дуг гэбэ. Бинь хүсөөр гэхээр татажа, хаагдаһан шахуу регистрацидань тэмдэг табюулбаб.
«Объявляется посадка» гэһэн соносхол дуулаад, һэр мэр гээ гэжэ һанаа һаа, буруутахат. Валерий Ивановичайнгаа асарһан коньягһаа амсажа, газарай хэрэгүүдһээ галаб саагуур элинэ хэбэртэй.
Домодедоводэ буугаад, Элиста хонходоһомнай, “Самолёдто сэхэ билет үгы, Волгоградаар дамжан ерэгты”, - гэбэ. Шереметьево ошохо баатай болобобди. Гүйдэлөөрөө шахуу автобус тээшэ зорижо ябаад, гэдэргээ харан гэһээм... Лопсон Дунзынович 300 метр гэхээр хойно, һанаа амархан һалиргажа ябаба.
Юрэдөөл, холерик флегматик хоёр аян замдаа алгасалдаатайшье һаа, аһан шухала ойн баярай үйлэнүүдээ эб нэгэн, эльгэ дулаан үнгэргэбэбди. Давид Никитичтэй, соёлой яаманай сайд Николай Санджиевтай Лопсон ахатан үнинэй танил тула хальмаг-буряадаараа ярилсажа, халима жаргалаа эдлэнэ ха.
Һөөргөө замдаа нөөхил гуримаараа, түлхилсэжэ – таталсажа байжа ерээ һэн хабди. Харгын ушаралнууд тухайгаа Ардан Лопсоновичто дуулгаһым:
- Хай даа, Лопсон Дунзыновичые һара дээрэшье абаашаад табижархёо һаа, энэл янзаараа, дүхын һагад, хашалгүйхэн алхалжа ябахал ха даа, - гээ бэлэй.
Уг элинсэг – Гэмэргэнээ дурсаба
“Сибирь – территория надежд” гэһэн можо хоорондын урилдаанда илаһан 5-6 сэтгүүлшэд поездоор Томск хото шагнал барюулгын ёһололдо ошожо ябабабди. Буряадай Президентын хэблэлэй албанай түлөөлэгшэд, бусадынь радио болон телевидениин сэдхүүлшэд.
“Картошка-фри», “Дошерак” мэтын хоол барижа, шашалдажа һуутараа, хөөрэлдөөмнай үндэһэ яһатанай темэдэ шэглэн оробо. Гайхалтай баримта тодорбо. Эдэ зон бултадаа шахуу угтаа буряад элинсэгтэй байһан гэжэ элирбэ. Гурба-дүрбэн үеын саана прадед, прабабушка гэхэ мэтэ. Сэбэр славян шарайтай эдэ зониие холимог шуһатай гэхын аргагүй бэлэй.
Нэгэниинь бүри минии аймагай – Захааминай Енгорбойн төөбиитэй байба. Зай, яахаб хаяа хадхан ажаһууһан зонтой холилдоһомнай гайхал бэшэ, харин бүхэли бүлэг зон нэгэ мүһэн - ехэ, багааршье һаа, далда, сэхэшье һаа, азиадууд байшаба ха юмбибди. Үшөө нэгэ иимэ ушар болоһон юм. “Буряад үнэн”, “Бурятия” сонинуудай редакторнууд хаяа хүршэ кабинедүүд соо һуудаг һэмди. “Бурятия” сониной редактор З.Г.Шевцова үдэшэлэн тээшэ намайе телефоноор дуудаба: «Ехээр эсэшооб, толгойм дүнгииршоод байна. Нэгэ “сухой” намда бии. Хоюулханаа шэмэжэ уужархия. Ажалнай гэжээ –э-э...”, - гэбэ.
Кабинет соонь ороһомни, Зинаида Гавриловна: “Ү-ү-е, Байгал нуурые хамгаалха асуудалаар ехэ зүблөөн Правительствада болохо һэмнай. Федеральна түбһөө зон ерэнхэй. Хүниие эльгээхэ ёһотой бэлэйб. Николай Дабаевичаал гуйхам байгаа даа. Найдамтай, заһабари хэрэггүй”, - гээд, Николайе уриба.
Н.Д.Бадмаринчинов ороод ерэбэ. Зинаида Гавриловна нариихан һиинаһан хоолойгоо бүри нариихан болгоод, нюдэнэйнгөө шэл абажа, лаб һайнаар хараха гэһэндэл хюрын татаад хэлэбэ: “Николай Дабаевич, у вас золотое перо. Как говорится, “на вас я отдыхаю”. Сходите, пожалуйста, на завтрашнее совещание. Потом я вам дам передышку”.
Николай Дабаевичынь зүбшөөгөөд гаража ошобо. Хэрэгтэй хүнэйнгөө һууридаа байжа байһандань урмашаһан Зинаида Гавриловна “сухойгоо” нээхэ гэжэ носолдобо. Телефон ханхинаба. Гэртэһээнь ха. Саг дары нөөхи гонгинуур аялгаа хоолойдоо оруулаад, хэды еды заабари үгэнэ.
-Амар заяа байхагүй. Бү гайхаарайт, би иимэ түрэлхиин гоншоо гэмэргэн хүмби. Хэниие дууряагаа гэжэ һананат? Угтамнай гурбан үеын саана Гэмэрген (Гэмэргэн – ворчливый) гэжэ буряад, таабаймни баабай байһан. Намайе Гэмэргентэеэ эгээл адлиш гэлсэдэг юм. Нюураараа ямар түһөө байхаб даа, ород саанаа бүриш ород ха юмбиб. Харин дуугарха маягаараа, бодохо, һууха, хүнтэй харилсаха янзаараа амиды Гэмэрген юм хаб. Дүрэ зураг бии юм, гонзод гэһэн сэбэр шарайтай хүн. Нэгэтэ зүүдэндэмниш ороо һэн гү гээд һанадагби. Саанаһаа шуһанай татасаяа хаана хэхэбши, - гэжэ байгаад хөөрэбэ.
Харин урданай заншалаар угаа хүндэлхэ гээшэдэ нэгэтэшье оролсоогүй, зүрхэлдэггүй юм ха.
Һүүлдэ Зинаида Гавриловнагаа – бэрхэ, түрүү редактор байһан хүниие дурсахадаа, Томск руу харгы нэгэдэн ошоһон зоноо эжэлүүдгүй һанаа бэлэйб.
Нюуса бэлэг
Хэнэйб даа аша гү, али зээ хүбүүн планёркын үедэ хармаан руугаа гараа хээд, тэндэһээ юушьеб һуулин абаһан хэбэр үзүүлнэ. Тиин зэргэлээд һууһан хүнүүдтэ хойно хойноһоонь хооһон гарһаа “бэлэгээ” хубаана. “Хии” бэлэгыень альгаа дэлгээгээд зон абана.
Эгээл һүүлдэ томо шэрээгэйнгээ саана һууһан А.Л.Ангархаевта дүтэлжэ, нюдаргаяа задалан, нюуса бэлэгээ үгэбэ. Ардан Лопсонович тэрээнииень шууд “абан” сасуу костюмайнгаа үбэртэ хэжэрхибэ. Ухамайл бэлэй...
Автор: Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА
