​«Буряад үнэнэй» шогуудһаа: Хандажабай харюу

Хандажабай харюу

Х.Д.Дампилова (залуудаа Доржиева) «Буряад үнэндөө” түргэн дадаад, түрүү сэтгүүлшэ болошоһон юм. Нэгэтэ ерэһээр удааншье болоогүй байхадань, редакторай орлогшо И.Р.Очиров хандаба:

- Редакторадай зүгһөө полоса уншаха аад, намдаш яаха аргагүй хэрэг гарашаба. Шиниим дежурна редактор байһанш болоо. Найдамаар хүн ха юмши даа, Хандажаб. Һайн уншаарай, - гээд, Иван Ринчиндоржиевич ябашаба.

Эгээ энэ үдэр, үдэшэлэн тээ Хандажабтай нэгэ курсда һураһан хүбүүд, басагад хүрэжэ ерэбэл даа. “Битнай полосануудай түлөө толгойгоороо харюусанаб. Дахин уулзалгада ошуужалби даа”, – гэжэ ойлгуулхые һэдэбэ.

Теэд Хандажабай үгэ хэн шагнахаа байгаа юм. Үшөө дуунуудые аргаахан аянгатуулан дууланад. Зунай зулгы үдэшэ, залуу наһан-яагаадшье тогтохо, торохо бэлэй даа. Дүршэл ехэтэй корректор М.Д.Дашанимаевада Хандажаб хандаба:

- Мария Дагдановна, та уншаад ябуулжархиит даа. Оройдоол ганса полоса үлөө, - гэбэ.

Ягаан платиин хормой далбагад гээл һэн ха. Үглөөдэрынь энэ баримта эли болоод, Б.Б.Дашиевай, П.Н.Нимаевай урда залуу сурбалжалагшамнай “улаан хибэс” дээрэ гараха баатай болобо. “Хандажаб Дармаевна, залуушуул соогоо эгээ харюусалгатай, эгээ найдамтай гэжэ һанаһымнай, яахадаа, полосагаа хаяад ябабаш?” – гээд, духа тулган тэдэ асуубад.

Хандажабай харюу ямар байгаа гэжэ һананат? Ямаршье бэшэ. Корзина түхэлөөр хөөрхэнөөр гүрэһэн үһэтэй толгойгоо гунхылгаад лэ һуужал үгэбэ.

- Бэшэхэдээшье бэрхэ, нарин нягта хүн аад лэ... Таһагые даагша Степан Очиров ходол магтажа байгша. Яалтайб, Пүрбожаб Нимаевич? – гээд, харюу абажа ядаһан Бато Будаевичынь үгэлнэ.

- Үгэ хэлэхэгүй хүниие яахабибди теэд...

- Дахин иимэ юумэн дабтагдахагүй, - гээд Хандажаб одоошье ама гараба ха.

- Зай, хаража үзүүжэбди, - гэлдэбэ, үгэ алдуулхадаа баярлаһан дарганар.

Иигэжэ хараалгахын орондо ото магтуулһан шэнги болоо бшуу.

“Миил дуулалдана”

1980-яад онуудта Буряадай багшанарай дээдэ һургуули болон Эрхүүгэй университет дүүргэһэн залуушуул гурбан долгёор редакцида ерэһэн юм. Түрүүшын долгиной Солбон Аюшеев үшөө институдта һуража байха үедөө 1979 ондо “Свежая голова” боложо ажалда ороо һэн.

Энэ ямар тушаал бэ гэхэдэ, редакторадай зүгһөө нэгэ хүнэй, мүн сурбалжалагшадай зүгһөө “дежурна редактор” гэжэ нэрэтэй хүнэй, корректорнүүдэй гар табиһанай удаа, нэгэ үгөөр хэлэбэл, сониной гарахаар бэлэн болоод байхада, типографида тушаагдахынь урда уншадаг хүн байгаа. “Свежая голова” олоншье бэшэ һаа, нэгэ-хоёр гү, али дээшэшье алдуу олодог байһан юм.

1982 ондо Солбон Аюшеев, Цыбигжаб Доржиев, Хандажаб Дампилова – түрүүшын “хараасгайнууд” ерэбэ. Дээдэ һургуулиин романтика үшөө алдагдаагүй, шэнэ һэбшээ асарһан гурбан совет барилгын таһагта үдэшэлэн тээ сугларанхай һуутараа Солбонойнь досоо яаха аргагүй “гэжэгындээд”, арадай аялга аалихан аянгатуулжа эхилбэ. Нүгөө хоёрынь юу байха юм, шадарлан дэмжээд, дууниинь таһагые холо аладлаад, сууряаташаба ха.

“Нохойн таратар” ажалдаа һууһан Бато Будаевич Дашиев үүдээр һонирхон шагааба. Залуушуул миил дуулалдажа һууна гэжэ ойлгобо. Тиин юушье хэлэнгүй үүдээ хаажархёо бэлэй.

Олиг зантай Ольга Потельхоновна

Харюусалгата секретариин орлогшо О.П.Цыренова омог дорюун, юумые сэхэ руунь табижархидаг олиг хүн юм һэн. Партийна дээдэ һургуули түгэсэһэн. Сониной макет табихадаа бэрхэ, мүрнүүдыень тааруулха, ниитэ гаршагыень сахиха гэхэһээ эхилээд жэншэдгүй бүтээдэг байгаа. Хажуудань хэрэггүй юумэ хэлэлтэгүй.

Ольга Потельхоновнае зон хуу хүндэлдэг, түбэгшөөн татадаг һэн ха. Оёдолшо, юумэ нэхэдэг, жэншэдгүй гоёор хубсалаад ябадаг байгаа. Эдеэ хоол найруулхадаа бэрхэ. Үндэр гэгшын һүеытэй туфли үмдөөд ябаха. Сүлхэ, шэрхи. Ноябриин эхеэр капрон чулки дээрээ туфляа үмдэнхэй дараха.

Эмшэндэ огто хандахагүй. Ханяада хүрөө һаа, эм уухагүй. Миил хоёр сүүдхэ унтаха. “Амаралтын үдэр һаань, аятай. Бодожо эделээд, унтаад байхаш”, - гэхэ.

- Теэд үргэһэндөө садаад, унтажа шадаагүй һаа, яаха юм...

- Тиимэ юумэн байдаг юм аал? Өөрөө өөртөө ямар приказ үгэнэш, тэрээгээр лэ болохо ёһотой. Би сүлөөтэй һаа, гурбан сүүдхэшье ото-һэтэ унтахаб. Эм уужа зобохын орондо...

Толгойм үбдэнэ, барижа үгыш гээ һаань, баряад үгэхэш. Ехээр хэхэрүүлхэ. Энэ юун гээшэб гэхэдэш, “Хэн шүдхэр мэдэбэ. Врачта ошожо үзөөгүй аад, яажа мэдэхэбиб” гэхэ.

“Потельхоновна эрэ хүн шэнги бодомжолдог. Ухаатай. Олиг. Тиимэһээ Олег Потельхонович гээд эрэшүүл саагуур нэрлэдэг. Харин иигэжэ хэлэжэ байгаад, баригдаа һаа, өөрынгөө хара толгойдо гомдоорой. Лама, бөө гэжэ үзэхэгүй, анханай атеис”, - гэжэ һайн мэдэхэ хүн Ольга Потельхоновнагай дүрые зураглаа бэлэй.

Шууд сэхэ, үнэншэ зантай, жэгтэй шэнжэ шанартай эгэшэ нүхэрөө һайн һайханаар дурсажа ябадагбди.

«Я – тоже жертва хунты!»

Сониной хуудаһануудта ямаршье сагта хаа-яа алдуу гарашадаг лэ байһан. Алдуу һэргылхын тула хэблэлэй машина-ротаторта тушаахынгаа урда “свежая голова” гэжэ нэрлүүлдэг тушаалтай хүн уншадаг, гараа табидаг байгаа. Эрхүүгэй университедэй хэлэ бэшэгэй факультет дүүргээд ерэһэн Мункожап Очиров эгээл иимэ ажалтай болоод, гурбадахи һараа хүдэлжэ байба.

Теэд нэгэ үдэр нүхэд идхаад, үдэшынгөө ажалда ошонгүй, кинодо ябашаһан юм. Үглөөдэрынь үй-сүйд болошобо. Айхаар алдуу гарашоо гэлсэбэ. Дүрэ зураг дээрэхи хүнэй нюур тодо бэшэ, баларшанхай хараар барлагдашаһан байба.

Урда үдэрынь тудалдажа, Чилидэ путч болоһон, Пиночет засагаа гартаа абажа, хунтын хатуу журам тогтоһон байгаа. Тэрэ үйлэ ушар бүхы дэлхэйе доһолгоон сууряатаба.

Сониной редактор Ц.Ц. Цибудеев редколлегиин гэшүүдые суглууланхай, залуу сурбалжалагшые зада зэмэлбэд.

- Ямар юумээ гаргажархиба гээшэбта? Газетэдэ дүрэ зурагаа гаргуулһан зомнай хэд болоноб? Жертвы хунты! Не иначе! Как вас теперь называть, слов нет! Сию же минуту уволить! – гэжэ байгаад, Циден Цибудеевич хашхарха тооной шангархаараал болобо. Редакторай уурлахадань, сагаан шарайнь улайжа, байдал бүри һүрөөтэй болоһондли.

Залуухан Мункожап Аюшеевич хэды зэргын алдуугай гараһые мэдэрээл юм бэзэ. Гэбэшье сошордон голхорһонойнгоо ехэдэ сониной байшангай үүдэ хаб-яб хааха зуураа өөрөө өөртөө сортоотойхоноор, шангаар хэлэһэн гээ: “Я – тоже жертва хунты!”.

Бүхы наһаараа гүрэнэй оршуулгын албанда мүнөө болотороо амжалтатай ажаллажа ябаһан М.А.Очиров энэ ушарые дурдахадаа, энеэбхилэн онсолдог зантай: “Пиночет дабһа адхалсаһан! Хунта хубитаяа оруулһан!”.

“Яагаа онсогойлиг хүн гээшэб...”

Буряадай ниитын эрдэмэй институдай (БИОН) буряад литературын болон фольклорой таһагай ахалагша эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ В.Ш.Гунгаров 1993 ондо Монголой шэнжэлхы ухаанай академидэ “Буряад арадай домогуудай мүнөө үеын байдал” гэһэн диссертацияа хамгаалһан намтартай. Энэ ушарай онсо шэнжэнь юун байгааб гэхэдэ, буряад эрдэмтэд сооһоо эгээл түрүүшынхеэ буряад хэлэн дээрэ диссертацияа хамгаалаа һэн шуу.

- Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор С.Ш.Чагдуров оппонент боложо ошолсоһон юм. Одоол заяа хубиин тааралдал болоо һэн. Зүблэлэй хурал дээрэ хүдэлмэри тухайгаа буряадаар элидхэхэһээ гадна олон тоото асуудалнуудта харюусабаб. Сергей Шагжиевич намдаа һанаагаа зобоһондоо юм гү, түрүүшээр доошоо хараад һууһан аад, миниингээ түгэс харюунуудые үгэхэдэ, толгойгоо үргэжэ, һайханаар мэшэеэбэ. Урма зоригни улам бадаршаба. Монгол эрдэмтэдэй удаа үгэ хэлэхэдээ, сартуул хүн хадаа тэдэнэрһээ нэгэшье дутуугүй, зарим тээгээ үлүү үнэншэмөөр хэлэбэ. Зүбшэн хэлсэлгэ бүхыдөө абьяастайгаар лэ болоо һэн.

Үглөөдэрынь монгол найзатаяа үйлсөөр ябажа ябабабди. “О, манай монголшууд бэеын тамир хүгжөөнэ”, – гээд, урдаһаамнай гүйжэ ябаһан сэнхир спортивна костюмтай хүниие хараад тэрэм хэлэбэ. “Үгы, энэтнай Сергей Шагжиевич лэ!” – гэбэб.

Дүтэлхэдөө, үнэхөөрөө манай хүн хажуудамнай тогтоошье һаа, маягаа алдангүй, байра дээрээ хүл, гараа гүйжэ ябаһандал хүдэлгэһөөр. “Яагаа онсогойлиг хүн гээшэб”, - гээ һэн һүүлдэнь монгол нүхэрни, - гэжэ Виктор Шагдарович һонин энэ ушарал тухай һаруул һайханаар дурсан хөөрэһэн юм.