​Нютагай һүр һүлдэ заяагдаба

Заха холын хада уулата Захааминай нэгэ үнсэг Монгол ороной Булган аймагай Тэшэг сомонтой хаяа хадхаһан, уран дархашуулаараа суутай Нурта нютагта Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда туйлагдаһан Агуу Илалтын хүндэлэлдэ болон тоонто нютагтаа, ажалша бэрхэ арад зондоо зорюулагдаһан баярай үдэртэ түүхэтэ ушар болобо. Ушарынь гэхэдэ, Монгол орон руу шуумайха уласхоорондын замай болон Нурта нютагта орохо харгын уулзуурта олоной хабаадалгатайгаар нютагай угталгын стелэ тодхогдоо.

Энэ баярай оршондо үгэ хүүрээ дэлгэһэн нютагай Цыпилма Санжиевна Гармаевагай хөөрөөе дэлгэрэнгыгээр уншагшадтаа хүргэе:

- Агуу Илалтын жэлдэ ходол хабаададагбди. Тиигэбэшье энэ жэлдэ түүхэтэ ушар болохонь гэжэ даншье һаа ехээр уряа. Тиигээд лэ, нээрээшье, буряад нютагуудта үзэгдөөгүй дэмбэрэлтэ ехэ үйлэ хэрэгтэ хабаадаабди. Заншалта ёһоороо Илалтын хүшөөдэ баглаа сэсэгүүдээ табяад, аха заханартаа бэлэг сэлэгүүдээ барюулаад, үгэ хүүрээрээ баяр баясхалангаа мэдүүлээд байхадамнай, нютагаа орохо уулзуурта уриба ха юм. Тэндэмнай маанадые түүхэтэ ушар нээрээл хүлеэгээ юм байна. Мүнөө болотор хэды олон нютагуудаар ябаабиб, иимэ һүлдэ тэмдэг – стелэ хараагүйб! Хэзээ хаана нютагтаа дуратайб гэжэ буряадаараа онсолжо бэшэһэн юм? Үшөө тиихэдэ энэ гоё стелын зүйл бүхэниинь онсо өөрын удхатай юм байна – түбһэн хүн ойлгохошьегүй. Нютагайнгаа үбгэд хүгшэдэй нютаг нугадамнай аргагүй таараһан алха дүшэмнайл гээшэ, энэ угалза хээнүүдынь ямар аятайханаар тааран үлхэлдөө юм - аргагүй ехэ удхатайл гэжэ хөөрэлдэжэ, энэнь тэрэ, энэшни энэ гэлдэхыень шагнабаб. Тиигээд нютагайнгаа шэнэ һүр һүлдын удха шанарые, заяаһан заяае ойлгохо гэжэ олон зоной зүгһөө энэ дэмбэрэлтэ хэрэгые үйлэдэһэн манай нютагай арадай дархан, алдартай ирагуу найрагша, тоонто нютагаа хаана-яанашье ябахадаа, үндэр дээрэ үргэдэг Валерий Цыбиковтэ баяр хүргөөд, “Буряад үнэн” сонимнай уг удхыень тайлбарилжа үгыт даа гэжэ хандабабди.

Тайлбари

Хара түмэр дүшэ дээрэ модон эшэтэй сагаан мүнгэн алхын эшэдэ “Би дуратайб Нуртадаа” гэжэ бэшэг үдэр һүнигүй гэрэлтэн харагдажа байха зайн галай оньһотой.

Бүхы дархашуулай бүгэдэ бүтээлнүүдээ дабтан урладаг хара түмэр дүшэ бүхы юумэнэй бата бэхи үндэһэ һуури тэмдэглэнэ. Дүшын наадахи нюур талада урлагдаһан заншалта һүлдэ тэмдэг айхабтар ехэ удха шанартай. Мүнхын эрьесын ябадалые тэмдэглэһэн татаа һаа, таһаршагүй алтан хээгээр (уласхоорондын нэрэнь - меандр) хүреэлэгдэһэн дүхэриг соохи бадма лёнхобо сэсэг ажамидаралай эхи захые, бултанай аза жаргалые тэмдэглэнэ. Энэ сэсэг намагай булангирһаа намаалан сэсэглэхэ заяатай хадаа ямаршье муу, һайн ушарнуудһаа хүн зайлажа, аза жаргалаа мандуулха гэһэн удхатай. Тэрэнэй юһэн дэльбэ Нуртын зондо баһал ехэ удхатай юм: Буха-Ноён баабайгаа, Дулаан-Хаанаа тахихадаа, нютагай юһэ-юһэн эрэшүүл сэржэм дээжэеэ үргэдэг заншалтай.

Сэсэгэй һалбарһан дэльбэнүүд доро 1728 гэһэн тоо Нурта налгай нютагта мүнөө ажаһуудаг зоной анхан түбхинэһэн жэлые тодорхойлон тэмдэглэнэ.

Тиигээд лэ Нуртын зоной аза жаргал хэтэдээ мүнхэ бадаржа байха гэжэ монгол туургата арадуудай эгээл ехэ һүлдэ үлзы жаргалан угалза батална.

Дүшэ дээрэ бууһан мүнгэн сагаан алха - Нуртын урашуулай гол зэмсэг байһан гэжэ мэдээжэ. “Алхагүй дархан гэжэ байхагүй” ха юм даа. Хэр угһаа хойшо алха гээшэ арад зондо туһатай хэрэгсэл бүхэниие бүтээхэ заяатай зэмсэг гэжэ хүндэ ямбатай. Алхын модон эшэ нуртаархинай эгээл ехэ шүтөөн – Дулаан-Хаан тээшээ хүндэтэйгөөр залаатай. Энэ хадаа муу муухайе, бузар буртагые нютагтаа оруулхагүй, Дулаан-Хаанай дали доро зон зургаан энхэ тайбан, эбтэй эетэй жаргалангаа эдлэг гэһэн удхатай.

- Харин тэрэ үдэр бултанда ушар удхыень ойлгуулха сагшье байгаагүй, бэлдэһээрээл дуу хатараараа сугларһан зоноо баясуулаабди. Ургажа ябаһан үри хүүгэдэйнгээ Эхэ орондоо дурлаһан шүлэг дуу шагнахадаа, уг унгимнай таһархагүй, түүхэмнай мартагдахагүй юм байна даа гэжэ омогорхообди. Тиигээд энэ һүлдэ хүшөөгөө уран һайханаар хорёолхо гэлсээбди, - гэһэн хөөрөөень дамжуулбабди. Тиигээд нютагай магтаал-шүлэгүүдыень бултанай һонорто дурадхая:

Дарханай орон - Нурта

Наранай элшэ сасараад,

Нютагни эндэ байдаг юм.

Дархан солоо дамжуулаад,

Дуунайм эхин - Нуртам юм.

Нурта-үлгы нютагни

Эбиин түрэһэн газар юм.

Эрхим хүнүүд эндэл юм,

Нурта- үлгы нютагни.

Зэдэ голоо дээшэлээд,

Захаамин зоной захал юм.

Зондоо жаргал үреэгээд,

Заншал гээшэнь һайхан юм.

Нурта - үлгы нютагни

Баабайм түрэһэн газар юм.

Эрхим хүнүүд эндэл юм,

Нурта – үлгы нютагни.

Дүрбэн сагай эрьеэн соо

Дуушал хүнүүд эндэл юм.

Дайдын олон дуушадһаа

Дүүрэн уран солотойл юм.

Нурта - үлгы нютагни

Минии түрэһэн газар юм.

Эрхим хүнүүд эндэл юм,

Нурта - үлгы нютагни.

Элдин дайдын альган дээрэ

Эбтэй, номтой, буянтай,

Эгээл нангин һанагдаа

Эхэ нютаг байхал даа.

Нурта - үлгы нютагни

Манай нангин газар юм.

Эрхим хүнүүд эндэл юм,

Нурта - үлгы нютагни.

Гоё байн

Наагуур, саагуур ябахадам,

Номгон моримни гоё байн.

Нилээн болоод ерэхэдэм,

Нурта нютагни гоё байн.

Замай утые дабахадам,

Зээрдэ моримни гоё байн.

Зүүдэндээ hанаад ерэхэдэм,

Захаамин нютагни гоё байн.

Холын замда ябахадам,

Хатарша моримни гоё байн.

Холоhоо бусаад ерэхэдэм,

Хойто-Бэем гоё байн.

Утын харгыда ябахадам,

Ульгам зээрдэм гоё байн.

Удаан болоод ерэхэдэм,

Угтаад Нуртам гоё байн.

Нютагтаа Дарьсэрэн ахай гэжэ суутай Доржо-Цыден Бадмаевич Дымбрылов үгэ хэлэхэдээ, уряанай заншалаар аятай һайханаар уудалан хөөрэжэ, Нуртын зоной эхин удхые, харида үдэһэн аха дүүнэрээ, Эсэгэ ороноо хамгаалһан баатар сэрэгшэдээ, Илалта шэрээлсэһэн эбиинэр болон эгэшэ дүүнэрээ нангинаар дурсажа, мүнөө үедэ нангинаар һанажа ябаһан залуу үедэ баяр хүргэжэ, энэ нангин хүшөө-стелэ табигшадта талархалаа мэдүүлжэ, үреэл юрөөлөө табихадаа, Ороной Табан тэнгэри, Олон Табан һахюуһад болон Буха-Ноён баабайтан, Дулаан-Хаан баабайтан һайн һанаатай, һайхан заяатай хүн бүгэдые дүрбэн зүг, найман хизаарһаатнай орхилтогүй хараха, һахиха гэжэ баталаа. Иигэжэл уран дархашуулай урданай нютаг Нурта өөрын жэнхэни буряад-монгол һүлдэ тэмдэгтэй болобо гээшэ.