Түгнэ-сагаангуудай уулзалга

Мухуу капитаниие дахажа, түрэл Түгнынгөө талаһаа гаража, Агын уудамда байрлаһан Хориин арбан нэгэн эсэгын сагаангууд угай зоной түрүүшын уулзалга Мухар-Шэбэрэй Нарһата һууринда июниин 5-да болохоёо байна. Амарлин дасанай шэрээтэ Баясхалан лама нютагай эдэбхитэн Валерий Елбаевтай хамта энэ уулзалга эмхидхэнэ.

Түгнэһөө түрюулһэн гү?

Буряадай Гүрэнэй архивай захирал, Ага-Хангилһаа гарбалтай Бутит Жалсановагай тэмдэглэһээр, Хориин ведомостиин баримтанууд соо сагаангуудай тоо эгээл бага гэжэ тоологдоно. Олонхинь Агын тала руу зөөжэ ябашаһан хадань мүнөөнэй Буряад Уласай дэбисхэр дээрэ үсөөн үлэһэн байжа болоо. Ямар шалтагаанаар сагаангууд угай зайһан Мухуу Унаганов (олоной дунда Мухуу капитан гэжэ нэрэ солотой болоһон) харьяата зоноо абаад зөөхэ баатай болоһон юм гэжэ мэдэгдэнэгүй. Шэрүүн абари зантай, түргэн сухалтай, ноёд һайдаар багтадаггүй байһан хадань, Түгнын талаһаа түрин ябуулһан гээд, олоной дунда зугаа тараһан ха. Мүнөөшье Агын талада үбгэд хүгшэдэй Мухуу капитан тухай хөөрөөнүүд ябадаг. Заримашуулайнь һанамжаар, Түгнын талада шэмээшэгүүдһээ газар элдүүрилхэ, зөөхэй бүлэхэ болон бусад дүршэлыень халан абаһан Мухуу капитан Агын зониие һургахаяа эльгээгдээ. Түгнэ-сагаангууд уһалууриин хэмжээнүүдые эрхилээд, Ага-Хангилай хажуудахи Үльдэргэдэ ханааб малтаад, сабшалангыень хэмэл аргаар уһалжа эхилээ. Урда-Хангилай урда оршодог Капитан хүндыдэ газар хахалаад, таряа ургуулжа захалаа. Гартаа дүйтэй ажалша зоноо Мухуу капитан дахуулан ошоһон аабза. Залхуу хүнүүдтэ дурагүй байһыень Агын үбгэд хүгшэд мүнөөшье хэлсэдэг.

“Үүр сайхын урдахана Хайлааһан хадын орой дээрэһээ Мухуу капитан хүнэй гэрэй үрхэнүүдые шалган адагладаг байһан ха. Орой болотор галаа түлингүй унтажа байдаг айлай эхэнэрэй залхууень дурдан, олоной дунда шүүмжэлдэг һэн. Хараалгахаһаа айжа, заримашуул үглөөгүүр эртэхэнэ галаа түлеэд, унтари руугаа дахинаа орошодогшье байгаа”, - гээд, нютагаархидайнгаа хөөрөө Бутит Цыдыпмункуевна дуулгана.

Угай замаар

Ага руу нүүһэн Түгнэ-сагаангуудай олонхи үри һадаһад мүнөө Могойтын аймагай Ага-Хангил нютагта түбхинэн ажаһуудаг. Гадна Догой, Ушарбай болон бусадшье нютагуудаар тараһан аабза. XIX зуунай эхиндэ харида нютагжабашье, түрэһэн газараа мартаагүй – “Түгнэ-сагаангуудбди” гэжэ өөһэдыгөө нэрлэһээр байна. Эгээл тиимэһээ тэдэнтэй холбоо байгуулха талаар ажаябуулга Баясхалан лама хоёр жэлэй саана эхилһэн юм.

“Агын тойрогой Могойтын аймагай нэрэ Түгнын талын Могойто хадаһаа һабагшатай гэжэ ойлгоноб. Мухуу капитанай бууса тэрэ хадын үбэртэхи Баярдааша гэжэ газарта байһан. Түрэһэн нютагаа үгылдэг байгаал ха”, - гэжэ Амарлин дасанай шэрээтэ онсолно.

Түгнын талада ажаһуудаг сагаангууд угай зониие бэе бэетэеэ холбоотой болгохын тулада Түгнэ-сагаангуудай уулзалга мүнөө эмхидхэгдэхэнь. Мүн Ага-Хангилһаа, Улаан-Үдэһөө хабаадагшад байха. Могойто хадын үбэртэ сэргэ зоогоод, түрэлэй зон түүхэеэ, уг удамаа бү мартаял гэжэ хэлсэхэ юм ха.