​Эхэ оронойнгоо һалбаран хүгжэхын тулада

Зүблэлтэ засагай үедэ Бэшүүрэй аймагай Хонхоло нютаг яһала хүгжэжэ байгаа. Хүдөө ажахышье нютагай ажалша бэрхэ зоной аша габьяагаар яһала урагшатайгаар хүгжөө. Тэрэ үедэ “Бодонгууд” совхоз эрхим һайн туйлалтануудаараа бүхы Буряадтаа мэдээжэ һэн гэжэ бэшэгтэйгээр “Агшан зуурадаа” арбаад гэрэл зурагуудые толилоо һэмди. Эртэ урдынгаа арюун заншал сахиһан жэнхэни буряад Хонхоло нютагай түүхын гэршэ мүнөө өөрөө болоһон, хүдөө ажахын, партийна, советскэ, профсоюзна ажалай ветеран, «Бодонгууд» совхозой шахан таргалуулгын комплекс даажа байһан, нютагайнгаа гулбаагаар хүдэлһэн хүндэтэ ветеран Чингис Дугаржапович Цыренов тухай зураглал уншагшадайнгаа һонорто дурадханабди.

Фронтовигай хүбүүн

Аяар холын 1937 оной улаагшан үхэр жэлэй хабар Бодонгуудай сомоной Шанага нютагта ажаһуудаг Дугаржаб Цыренов Дыжидма Бадмаева хоёрой эбтэй бүлэдэ ууган Чингис хүбүүн түрөө гэжэ саарһан дээрэ нэрэтэй болоһон. 1940 ондо большевик партиин гэшүүн болоһон Дугаржаб абань (1915 оной) Улаан Армиин зэргэдэ татагдаа. Албанда байһан улаан сэрэгшэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэтэй сасуу оролсожо, гал бурма соогуурнь ябаа. 1943 ондо баатарай үхэлөөр унажа, Сумска можын Конотоп хотодо хүдөөлөөтэй.

Наһанайнгаа нүхэрэй баатараар унаа гэһэн гашуудалта мэдээ абаһан эжынь тоонто нютаг Хонхолодоо нүүжэ ерээ. Дайнай, дайнай һүүлээрхи жэлнүүдые арһа мяхаараа дабажа гараһан Дыжидма эжынь (1914 оной) наһаараа һаалишанаар хүдэлөөд, 1990 ондо хада гэртээ харяа һэн.

Чингис нютагтаа долоон жэлэй һургуули дүүргээд, 1953 ондо Улаан-Үдэ ерэжэ, дайнда унаһан фронтовигай хүбүүн хадаа республиканска 18- дахи һургуулида (мүнөө 1-дэхи лицей-интернат) орожо һураа. Һургуулияа эрхимээр дүүргээд, Буряад-Монголой зооветинститудта орожо һурахадаа, үбшэнэй шалтагаар 3-дахи курсһаа болихо баатай болоо. Тиигэбэшье, Чингис Дугаржапович наһан соогоо һуража, эрдэмээ дээшэлүүлжэ ябаа.

1960 ондо эхин һургуулиин багша Галина Батуевнатай гэрлээ. 1938 ондо Бэшүүртэ түрэһэн Галина Дашын Бата эсэгынгээ Зэдын аймагта хүдэлхөөр эльгээгдэхэдэ, тиишээ зөөлсэжэ ошоһон. Хяагтын багшанарай училищи 1957 ондо дүүргээд, Зэдын аймагай Гэгээтэйн һургуулида хадамда гаратараа хүдэлөө. Тиигээд лэ Хонхолын эхин һургуулида таһалгаряагүй 35 жэлдэ багшалжа гараа. Эбтэй бүлэ гурбан хүдэр хүбүүдые, хоёр дангина басагадые хүмүүжүүлээ. Хүбүүд бэреэдтэеэ, хүрьгэд басагадтаяа мүнөө 31 халуун амин болоно, үшөөл нэмэхэ. Эгээл ехэ омогорхолынь - аша зээнэр ааб даа. Буян, Баярма ашанар - Москвагай медицинскэ университедтэ, зээнэр: Алдар - Омскын Вертолётно училищида, Алтана - ВСГУТУ-да, Эржена урлалай һургуулида һурана.

«Бодонгууд» совхоздо

Чингис Дугаржапович 1967 онһоо “Бодонгууд” совхоздо хүдэлхэдөө, һаалиин фермые даагшаар, залуу эбэртэ бодо мал шахалгын комплексын эрхилэгшээр амжалта түгэс ажаллаа. Тиигээд “Бодонгууд” совхозой Шанагын таһагые даажа абаа. Удаань “Бодонгууд” совхозой партийна эхин эмхиин секретаряар һунгагдаа.

Эрхим ажалаараа, энхэргэн зангаараашье Чингис Дугаржапович нютагайнгаа зондо хүндэтэй болоо, Шанагынгаа сомоной һунгамалаар саг үргэлжэ ябаа. Олон жэлдэ хамтын ажалда олоһон дүй дүршэлөөрөө нюулта нөөлтэгүйгөөр залуу үетэнөөр хубаалдадаг. Юу хэлэхэб, зарим тушаалтайхан хүнүүднай залуу һүрэгһөө бэрхэнүүдынь ургажа, шэрээһээмни халяагуужа гэжэ айгаад, заажа, хэлэжэ үгэхын орондо, зонхилхол дуратай ха юм. Харин Чингис Дугаржапович хэһэн хэрэгыемнай залуушуул лэ үргэлжэлүүлхэ, тэдээндэ мэдэхэ шадахаяа гамнангүй дамжуулжа шадаха хэрэгтэй гэжэ шармайдагаараа онсо илгардаг. Теэд Зүблэлтэ гүрэмнай һалан бутаржа, хүшэн дундаа байһан хамтымнай ажахынуудшье уданшьегүй бутаржа һалаал даа...

Сомоной зүблэлдэ

Хамтын ажахын үгы болоходо, нютаг нютагууд ямаршье туһаламжагүйгөөр хаягдаа. Илангаяа багахан нютагууднай хүндэ байдалда ороо. Һургуулинууд, хүүгэдэй сэсэрлигүүд, соёлой байшанууд хаа[1]яанагүй хаагдажа эхилээ. Иигээд байхадань яадаг бэлэй? Ямаршье дүй дүршэл тэрэ сагта байхагүй. Тиихэдэ заха холын Захааминай бүхы нютагуудта сомон зүблэлнүүд ажаллахаһаа гадна, урдандаа найман жэлэй байһан һургуулинууд дунда болгогдоно гэжэ дуулдаба. Тиигээд лэ хэдэн эдэбхитэй нүхэд Захааминай аймаг ошожо, сомон зургаануудайнь ажал хэрэгтэй танилсажа ерээ. Захааминаархинай дүршэл халан абажа, Хонхоло нютагтаа өөһэдын Сомон зүблэлтэй болохо гэжэ шиидэбэ. Үүсхэл гаргаһан бүлгэмые Бэшүүрэй аймагай засаг дарга Георгий Афанасьевич Павлов дэмжэжэ, энэ ехэ хэргэмтэй ажалаа бүтээжэ шадаа һэн.

- 1994 оной апрелиин 8-да Буряад Уласай Верховно Соведэй Президиумэй 1859-XII тогтоолоор Хонхолын Сомоной зүблэл байгуулагдаа һэн, - гэжэ ветеран гунигтайгаар эхилһэн аад, омогорхонгёор хөөрэжэ үгэбэ.

Сомон даргаар дүй дүршэлтэй, зондоо хүндэтэй Чингис Дугаржапович Цыренов томилогдоо. Тиигэжэл нютагайнгаа мүнөө үеын хүгжэлтэдэ өөрын сэгнэшэгүй хубитые тэрэ оруулһан габьяатай. Үшөө нэгэ дэмбэрэлтэ хэрэгыень хүндэтэйгөөр дурдая. Хонхолынгоо зоной этигэмжэтэ нюур боложо, нютагтаа дасан барюулха, ламанарые залаха хэрэгээр XXIV дүгээр Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевые бараалхажа, ажал хэрэгээ урагшалуулһан юм. 1995 оной Гахай жэлэй зунай эхин һарын 5-да Шэбэртэдэ дасанай һууриин газар гуйгдажа, бүмбэ нюугдаа. Хонхолодо дасанай байшан баригдан бэлдэгдээд, Шэбэртэдэ асаржа табигдаа һэн.

Наһанайнгаа амаралтада

Хонхолынгоо сомониие гурбан жэл ударидаад, залуу зандануудта харгы зам нээхэеэ наһанайнгаа амаралтада гараа. Тиигэбэшье, нютагайнгаа Ветерануудай зүблэл хүтэлбэрилжэ, сомон даргын түшэг тулгууринь боложо ябаа. Нютагтаа эмхидхэгдэхэ бүхы хэмжээ ябуулгануудые эдэбхитэйгээр эмхидхэлсэжэ, хүндэтэ ветеран өөрөө хабаададаг.

Нютаг, аймаг соогоо эгээл үндэр наһатайшуулай нэгэн хадаа, Чингис Дугаржапович нютаг нугынгаа, хамтын ажахынуудай түүхэ һэргээн бэшэнэ. Нютаг зонойнгоо уг гарбал шэнжэлжэ, урданайнь буусануудые элирүүлжэ, залуу үетэндэ дамжуулха зорилготойгоор шэнжэлэлгын ехэ ажал ябуулна. Энэ ехэ дэмбэрэлтэ ажалдань хүндэтэ ветеранда амжалта хүсэе.

Наһаараа хамтын хэрэгэй, нютагайнгаа хүгжэн һалбархын түлөө эсэлтэ сусалтагүйгөөр ажаллаһан Чингис Дугаржапович Цыренов гүрэн түрын хайра шагналнуудта хүртэһэн лэ гээшэ. Эндэ һүүлэй үедэ абаһан шагналнуудыень дурдая: “Ажалай ветеран”, “Буряад Уласай 90 жэл” медальнууд, Буряад Уласай болон Арадай Хуралай Хүндэлэлэй грамотанууд, 2015 ондо аймагайнгаа Хүндэлэлэй самбарта нэрэнь мүнхэлэгдөө.