517
Буряад зон хэр угһаа мал ажахы эрхилжэ ябаһаниинь мэдээжэ. Айл бүхэнэй газаа табан хушуун мал: адуун, үхэр, хонин, ямаан, тэмээн бии һэн. Тэдэнэйнгээл ашаар хэдэн зуугаад жэлэй туршада талын нүүдэлшэд өөһэдынгөө амидарал зохёожо байһан юм. Үл залгаха эдеэ хоолһоонь гадна, тэдэниие хубсаһа хунар, унтари хэбтэри болон бусадшье зүйлнүүдээр имагтал малынь лэ хангадаг бэлэй. «Мал хараха – ама тоһодохо» гэжэ буряадууд дэмы хэлсэдэггүй. Ажахыдаа малтай айлай үхибүүдшье ажал хүдэлмэридэ дүйтэй, харюусалгатай байдаг ха юм. Эгээл иимэ гэр бүлэдэ үндыһэн хүн тухай хөөрэхэ хүсэлтэйб. Энэмнай хэн бэ гэбэл, Агын тойрогто болон Үбэр Байгалай хизаарта суутай хонишон, Ажалай Алдар Солын хоёр орденой кавалер, Ородой Холбоото Уласай хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ Рабдан Сагаевич Цыбенов.
Угаа уһанда хаяагүй
Рабданай элинсэг эсэгэнь Очирай Гарма (1864 оной) баян бардам, нютаг зондоо хүндэтэй хүн байһан юм. Хара-Шэбэрэй харьяата хүнды хүтэлнүүдээр бэлшэдэг адуу малыень, хони ямаануудыень тооложо барашагүй һэн. Мориндо хорхойтой һэн тула гүйгөөшэ хүлэгүүдые һоридог байгаа. Тэдэнь дасанай найрнуудта нэгэтэ бэшэ түрүүлһэн. Очирай Гарма 1891 ондо нютагайнгаа зониие түлөөлжэ, Николай хаан тайжын угтамжада хабаадаһан намтартай. Ерээдүйн хаантай уулзаха азатай байһаараа бүхы наһан соогоо омогорхожо ябаһаниинь ойлгосотой. Үндэр наһатай болоходоо, бүхы эд зөөриеэ, адуу малаа үри хүүгэдтээ, тэрэ тоодо ехэ басаган Балмадаа (Рабданай хүгшэн эжыдэ) дамжуулһан байгаа. Тэрэнь малайнгаа арһа шүрбэһөөр аргагүй уранаар буряад хубсаһа оёдог һэн ха.
1920-ёод оной үеэр Рабданай хүгшэн аба Сага Балма нүхэртэеэ, Цыбен хүбүүнтэеэ, дүрбэн басагадтаяа мүнөөнэй Хара-Шэбэр һууринһаа баруун-хойгуур нэмжыһэн Гэгзэнгээ гэһэн хүндыгөөр мал адууһатаяа нүүдэг байгаа, харин 1930 онһоо хойшо колхозой мал харадаг болоо. 1942 ондо Цыбен хүбүүниинь дайнда мордожо, Калининградска фронтдо эрэлхэг зоригтойгоор тэмсэжэ ябатараа, дайсанай һомондо дайруулжа шархатаһан байгаа. 1948 ондо дайнһаа бусаад, эжытэеэ хамта Кировэй нэрэмжэтэ колхозой хонидые харадаг байһан Галсанова Дулма гэжэ басагантай гэр бүлэ байгуулаа һэн.
Рабданай нагаса абань Лыгдынов Галсан Иванович 1930-аад онуудта Арын-Булагай хүндыдэ түбхинэһэн «Соёл» колхозой түрүүшын түрүүлэгшэнэрэй нэгэн байһан юм. Харин 1938 ондо хамалганда абтажа, түрмэдэ наһа бараһан. Наһанайнь нүхэр Болотова Цындыма Дулма басагантаяа хоюулханаа үлэжэ, дайнай ба дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ колхоздо һаалишанаар, хонишоноор хүдэлһэн намтартай. Тиигэжэ Рабдан Цыбеновэй алишье талын үбгэ эсэгэнэр мал ажалтай холбоотой байһан гэжэ тобшолхоор.
Хара багаһаа ажалда дүршөө
Рабдан Сагаевич 1951 ондо Хара-Шэбэр һууринда түрэһэн юм. Бага балшар наһан тухайгаа тэрэ иигэжэ хөөрэнэ: «Минии 12-той байхада, абамнай наһа бараа һэн. Тиигэжэ 7 хүүгэд эжы нагаса эжы хоёртоёо үлөө һэмди. Бүһэтэй хүнэй хэдэг бүхы ажал минии болон гурбан дүү хүбүүдэймни хүзүүн дээрэ буугаа һэн. Эгээл ахань һэн хойноо дүүнэрэйнгээ хажуугаар, үшөө колхозой даалгаһан хонин һүрэгэй түлөө харюусалгатайб гэжэ мэдэрээ бэлэйб. Тиигэжэ 12-тойхон байгаад, хонишоной ажалда дүршэжэ эхилээб, аха зоной зүбшэл заабаряар лэ ябадаг байгаа һаабзаб. Зуун эхэ хонидһоо зуун хурьга абаба гээд, эжынгээ магтуулхада, бишье баһал аргагүй ехээр баясадаг һэм. «Шэн зоригто ажалай түлөө. В.И. Ленинэй 100 жэлэй ойдо дашарамдуулан» гэһэн медальда, ВДНХ-гай алтан медальда, «Социалис урилдаанай илагша» гэһэн тэмдэгтэ, Эхын 3-дахи шатын медальда эжымни хүртэһэн. Тиигэжэ үхибүүн байхаһаал хойшо би хонишоной ажалда бүхы наһаяа зорюулхаб гэжэ мэдэржэ эхилээ һэм».
Рабдан Сагаевич 1968 ондо Хара-Шэбэрэй дунда һургуули дүүргээд, сэрэгэй албанда ошотороо, эжынгээ хажууда хонишоной туһалагшаар хүдэлөө. 1971 ондо армиһаа бусаад, нэгэ хэды трактористаар, полеводческо бригадын механигаар ажаллаа. 1974 ондо эжынь нюдэн муудажа, хонидыень Рабдан Сагаевичай дүү басаган Бальжит даажа абаад, хэдэн жэлэй туршада аргагүй ехэ амжалтануудые туйлаһан байна. Аха дүүнэрынь бултадаа баясажа, арга шадал соогоо туһа нүлөө үзүүлхые оролдодог һааб даа. Тиигэжэ 1980 ондо залуу хонишон – түрүү ажалшан РСФСР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаа, Хүндэлэлэй орденоор шагнагдаа һэн. 1982 ондо хадамда гаража, Ага тосхон зөөгөөд, мүнөөшье тэндээ ажаһууна.
30 жэлэй туршада – хонин ажалда
1982 ондо Рабдан Сагаевич Надежда Болотовна нүхэртэеэ дүү басаганайнгаа хонидые даажа абаад, 2012 он болотор 30 жэл соо харууһалжа ябаа. Энэ хугасаа соо колхозой правлениин табиһан түсэб дүүргэхын, үлүүлэн дүүргэхын түлөө бүхы хүсэ шадалаа зорюулаа. Түрүү хонишодой дүршэл шадабари халан абаха, мүнөө үеын оньһон хэрэгсэлнүүдые ажалдаа нэбтэрүүлхэ, мүн залуушуулда өөһэдынгөө мэдэхэ, шадаха юумэ заажа үгэхэ гэжэ оролдодог байһан. Наһанайнь нүхэр Надежда ажалша бүхэриг, урин налгай эхэнэр юм. Эдэ жэлнүүд соо нүхэрэйнгөө хажууда хүдэлмэрилжэ, хэһэн хэрэгтэнь түшэг тулгуури болохо гэжэ шадал соогоо шармайһан. Дүрбэн хүбүүдые хүмүүжүүлээ, тэдэнь үндыхэдөө, аба эжыдээ туһатай болоо. Өөрынгөө ажалай амжалтанууд тухай Рабдан Цыбенов хөөрэхэдөө: «Минии шагналнууд, нэрэ зэргэнүүд – гэр бүлымни, наһанайнгаа эсэс болотор хажуудамнай байжа, үгөөрөөшье, хэрэгээрээшье туһа хүргэжэ байһан эжымни габьяа юм. Колхозойнгоо түрүүлэгшэ, Социалис Ажалай Герой Бальжинима Мажиевич Мажиевта сэдьхэл соогоо хододоо баяр хүргэжэ ябадагби. Үгэһэн заабари зүбшэлнүүдынь, дэмжэлгэнь, илангаяа хүшэр хүндэ 1990-ээд онуудта аргагүй хэрэгтэй байгаал даа», - гэжэ тэмдэглэнэ.
Цыбеновтэнэй бүлэ мүнөө наһанайнгаа амаралтада гаранхай. Гэбэшье Баясхалан гэжэ хүбүүнтэеэ хамта үмсынгөө ажахы эрхилһээр. Дороһоо ашанарынь ургажа байна, тиигэжэ Цыбеновтэнэй малшан уг таһалдангүй, улам һалбаржа, арад зоной аша туһада зорюулһан ажал хүдэлмэреэрээ саашадаашье суурхажал байһай гэжэ хүсэел даа.
Елена Раднаева, Хара-Шэбэр нютагай соёлой байшанай дэргэдэхи музейн даагша
