1482
Хада үндэр Бүрин хаандам Хангал боро улааным хиисхүүлээрэй, Харижа бусаха нютагтам Хахадай дээжые үргүүлээрэй. Уула үндэр Бүрин хаандам Унаган боро улааным хиисхүүлээрэй, Уулзажа бусаха нютагтам Унданай дээжые үргүүлээрэй. Шэлэ үндэр Бүрин хаандам Шэлдэг боро улааным хиисхүүлээрэй, Сэхэ бусаха нютагтам Сэржэмэй дээжые үргүүлээрэй. 1917 ондо долоотой абамнай дүрбэтэй дүү Бадмацырен хоёр Дээдэ Хаалгатын урда зуһаланда Каганов-Коммунизмһаа буужа ерээ. Хожомынь Юрөө нютагай эхиндэ Баян Улаанһаа (тахилтай уула) саашаа ошоо. Аба арбатай байхадаа, баян Сагаадайн Гармажабай хонишон ябаа.
Бальжинима Чагдуров абымнай эгэшэ Сэндэмэ Жэмбын ЛубсанДоржын дүүнь боложо үргэгдөө. Тиимэһээ Вамбуев Андрей, Валя, Сэсэгма, Гена гэгшэдтэй ехэ ойро түрэлнүүд болонобди. Ванкеева Люда Гена хоёрой хүбүүн Вамбуев Зоригто юм.
Бальжинима аба Халхын-Голдо, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнуудта хабаадаа. Гарынь шархатаад, 1942 ондо гэртээ бусаа.
Дайнһаа ерээд, абамнай колхоздоо учётчигоор хүдэлөө бэлэй. “Абаш хаанаб?” - гэжэ хүнүүдэй һурахадань, “Пальбиндаа”, - гэгшэ һэм. Юуб гэхэдэ, правлени гээшыень би хүүгэн “пальбина” гэдэг байгааб. Ринчинов Ильягай Марусиин баабай Даша Жапов нагасынгаа ерэхэдэ, “наймаан найман хүлтэй, наймаашын Даша хоёр хүлтэй” гэжэ юундэб даа хэлэгшэ һэм. Наймаа хэдэг байгаа юм гү? Даша нагаса Дэлэг нагаса эжы хоёр адуунда Балшан хүндын эхиндэ байдаг һэн.
Сантахаа ошоходомни, Шагдар нагасын эжы Ханда нагаса эжы оёдолойнгоо машина абаад, хахархай хубсаһыемнай оёдог бэлэй. Аяа Дондог нагаса баабай сагаан морин тэргээрээ бидэниие гэртэмнай асаржа үгэхэ.
Бидэнэй зааханда Содбо хуряахын Надмид нагаса эгэшэ ехээр туһалаа, харалсаа юм. Сахияа Данзанай Надмид эжыень Жиихай гэжэ нэрлэдэг байһанаа һанаад ябадагби.
Харин бидэ, Бальжинимын гурбан хүүгэд, ород ба буряад нэрэтэй байгаабди: Буянто - Пурбэ, Галя - Даридулма, Надя - Цыбигдулма. Бидэнэй заахан байхада, хүнүүд үргэжэ абахаяа эридэг байгаа. “Эдэмни тулгын гурбан хүлдэ адли юм, һалгааха ёһогүйб”, - гэжэ абамнай хэлэдэг байгаа.
1948 он һэн. Дунда Сантахадаа байхадаа, аба эжынгээ гэшхүүр дээрэ ходо наранда ягаажа һуудаг байгаабди. Хожом эмгэйнгээ хэбтэриин байхадань Женя, Галя бидэ гурбан батаганаа үргээжэ сохидог һэмди. Намар байгаа, эжы бидэндэ зөөхэй шанажа үгөөд, үнеэгээ һаахаяа ошоо. Женя, Галя хоёр бушуу эдеэлээд, баһа ябаа. Би тиихэдэ удаан эдеэлжэ һуугааб. Эжы бортоготой һүеэ үхэг дээрээ табихадань, оройдоо бододоггүй эмгэймнай бодоод, “Долгор, хоюулаа гэртээ хария”, - гэжэ эжыемнай хүтэлөөд, богоһон хүрэтэр ябаһан. Тиигээд хэды хоноод байхада, бурхандаа морилоо һэн.
Хойто намарынь Сантахадаа эжы эдеэлжэ халуудаад, үбһэнэйнгөө хашаа сабшажа байтараа, досоомни хии ороо гээд ерээ һэн. Тэрэ гэһэнһээ хойшо ходо үбдөө даа. Саада намарынь Покровкодо байгаад, баһал түрэлөө урилаа бэлэй. Иигэжэ Сахияева Долгор Нанзатовна эжымнай 1950 оной намар мордошоо һэн. Тиихэдэ бага Буянтамнай жэл найман һаратай байгаа, Галимнай дүрбэтэй, харин би долоотой һэм.
Абамнай 1951 оной намар Юмсунова Бадмадариие эжы болгожо асарһан юм. Бидэнэй унтахада, абамнай үгы байгаа. Хүнүүдэй хөөрэлдэхэдэ һэреэд, Нимбуу нагаса эжыһээ асуухадам, “Эжытнай”, - гэжэ хэлээ бэлэй. Үшөө Марина, Валера, Серёжа дүүнэртэй болообди.
Надежда Бальжинимаевна ЧАГДУРОВА, Бүрин хаанай хаяада, Хонгор эжын хормойдо, Карл Марксын нэрэмжэтэ колхозой хонишон, далан найматай
