​Зоной туһада

Буряад ороноймнай тала дайда ургамалнуудаар ехэ баян гээд алдаршанхай. Түбэд эмнэлгэдэ хэрэглэгдэдэг эм дом бүтээхэдэ, бүхы ургамалнууд бии. Мүн манай буряадуудай элинсэг хулинсагууд арадай эмнэлгээр бэеэ аргалаад ябадаг байгаа ха юм даа. Бэеынгээ ямар нэгэ хубиин үбдэхэдэ, юу хэжэ, ямар ургамалаар эдэгээхэ тухай мэдээд ябагша һэн. Теэд мүнөө сагта дэлхэй дээрэ синтетикын аргаар эм дом бүтээдэг боложо, байгаалиин хүсэ шадалтай ургамалнууднай мартагдажа байна. Залуу эрдэмтэн Баярма Урбагарова «сапожниковии растопыренной” гэһэн ургамал бүхы талаһаань шэнжэлжэ, эрдэмтэнэй саашанхи ажалаа үргэлжэлүүлхэ зорилготой.

Уг гарбалаараа Баргажанай аймагай Хилгана нютагта Мүнхэ Эрдынеевич болон Ольга Сангадиевна хоёрой гэр бүлэдэ дүрбэдэхи үхибүүн – үри басаган боложо, Баярма түрэһэн байна. 2009 ондо Ивалгын аймагай Гүрэльбэ нютагай дунда һургуули мүнгэн медальтайгаар дүүргэжэ, һүүлээрнь Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуулида эмшэлгын факультедтэ амжалтатай һуража гараад, эрдэм шэнжэлгын харгы шэлэн, аспирантурада ороо. 2019 ондо “Фармацевтикын эрдэмэй кандидат” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө. Мүнөө БГУ-гай эмнэлгын факультедтэ багшаар ажаллана.

- Баярма Мунхоевна, буряад хэлэн дээрэ сапожниковии растопыренной гэһэн ургамал юун гэжэ нэрэтэйб? Буряад хэлэ шэнжэлгын эрдэмтэдһээ асуухадамни, харюу үгэжэ ядаа. Зариман солодко гэжэ һанана.

- Буряад хэлэн дээрэ сапожниковии нэрыень олоогүйб. Түбэдтэ “ляляпхут” гэжэ нэрлэнэ. Олон зон энэ хоёр ургамал илгаруулдаггүй. Харин эрдэм шэнжэлгын ажал ябуулжа байхадаа, химическэ бүридэлөөрөө ондоонууд гэжэ харагдана.

Сапожниковии үзэхэдэ, бүридэлынь аспирин зангаар. Хадхаляатахада, халуурхада хэрэглэхэдэ зохид, биологическа бодосуудынь хүхэнэй хабдартай тэмсэлгэдэ туһатай байна. Бэедэ түргэн шэнгэжэ ородог, муу нүлөө үзүүлһэн ушарнууд үгы. Эрдэмтэ ажалдаа Буряадай, Үбэр Байгалай хизаарта болон Монгол орондо ургаһан сапожниковии ургамалые шэнжэлээбди. Энэ ургамалай хүсые Азиин арадууд эм дом бүтээлгэдэ ехэ үргэнөөр хэрэглэнэ. Харин манай гүрэндэ үгы.

Мүн солодкын үндэһэн ханяахада туһалдаг, амтаниинь амтатай байдаг. Полисахаридууд олон. Харин Сапожниковии растопыреннын амтаниинь гашууншаг.

- Юундэ имагтал энэ ургамал шэнжэлхэ гэжэ шиидэһэн байнабта?

- Байгалай байгаали шэнжэлдэг институдай болон Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуули хоёрой хамтын байгаалиин химическэ бүридэлэй лаборатори бии. Аспирантура орохо гэжэ байхадамни, эрдэм шэнжэлгын хүтэлбэрилэгшэмни Василий Владимирович Тараскин сапожниковии тухай һонин мэдээ дуулгаад, “Шамда һонин гү? Магад, энээн тухай шэнжэлгэ хэжэ туршаха гүш?” - гэхэдэнь, арсаагүйб. Юуб гэхэдэ, энээн тухай мэдээсэл, эрдэмэй талаар ажалнууд тиимэ олон бэшэ байгаа. Теэд өөртэм ехэ һонин болоо.

Юундэ энэ ургамал тухай эрдэмтэ шэнжэлгэнүүд үсөөн байнаб гэһэн ушар гайхуулан намайе һонирхуулаа. Тиигэжэ энэ ургамал шэлэжэ абааб. Энэ ургамал тухай хөөрөө һаа, ехэ саг хэрэгтэй, сүүдхээрээ хөөрэхэшье аргатайб. Гайхамаар юумэн олон юм ааб даа. Сапожниковии наһан соогоо нэгэ дахин сэсэглэдэг. Тиихэдээ ганса нэгэ дахин үрэһэеэ газарта хаядаг. Хитадууд энэ ногооной үндэһэ худалдан абаха дуратай байдаг. Монголдо абахадань, зон малтажа тушаагаад, мүнгэ оложо эхилхэдэнь, гүрэниинь хориһон юм. Хүршэ Үбэр Байгалай хизаарта зонһоо абажа эхилээ. Мүнөө тус хизаарта ургамал Улаан ном соо оруулагдаа. Буряадта үшөө оруулагдаагүй байна. Ехээр малтажа эхилээ һаань, эрдэмтэд тусхай хуули абаха тухай засаг баригшадта хандаха болохол даа.

- Энэ ургамалай үрэһэ абажа, өөрөө тарижа ургуулха арга би гү?

- Даб дээрээ тиимэ ажал ябуулжа байнабди. Пробирка соо хээд, ургуулжа туршахамнай. Ямаршьегүй ургабалнь, Улаан ном соо оруулыт гэжэ хуули зохёогшодто хандаха хэрэг гараха.

- Эрдэмтэ ажалаа хаана хамгаалһан байнабта?

- Бурхан хаража, манай Буряадай эрдэмэй түбтэ Биологиин талаар шэнжэлхы институдта Диссертаци хамгаалгын зүблэл бии. Тэндэ эрдэмэй кандидат болохо зэргэеэ хамгаалааб. Минии ажалай хүтэлбэрилэгшэд гэхэдэ, химиин эрдэмэй доктор, профессор Лариса Доржиевна Раднаева, мүн фармацевтикын эрдэмэй кандидат Василий Владимирович Тараскин хоёр.

- Буряад орондомнай эм дом болохо ургамалнууд хэр олон гээшэб?

- Оо, Буряадтамнай тиимэ ургамалнууд ядалгүй. Түбэд эмнэлгэдэ һураһан лама санаартан бусад ондоо можо, хизаарнуудаар ябангүй, Буряадайнгаа ой тайгаар, хада хабсагайгаар ябажа, ямаршье эм домто ургамал бэлдэхэ аргатай бшуу даа. Эндэхи ургамалнууднай шэрүүн уларилда ургана, тиимэһээ биологическа талаараа баян. Эндэхи ургамалнуудые хари гүрэнһөө эрдэмтэд ерэжэ шэнжэлдэг гээшэ.

- 2020 ондо залуу эрдэмтэдэй дунда урилдаанда хабаадаһан байнат. Тэрэ урилдаан танда юу үгөөб?

- Иимэ конкурсдо түрүүшынхиеэ хабаадааб. Олон номинацинууд байгаа. Мэдэн гэхэдээ, 3-дахи һуури эзэлжэрхёоб. Бүхыдөө энэ урилдаанай аргаар минии ажал хэр сэгнэгдэнэб, зондо хэр туһатай байха ааб гэжэ мэдээб. Бусад залуу эрдэмтэд юун тухай ажалнуудые бэшэнэб гэжэ һонирхооб.

- Саашадаа ямар түсэбүүдые табинабта? Энэ ургамалаараа эрдэмэй докторой нэрэ хамгаалха гүт?

- Эрдэмэй доктор болотор саг, мүнгэн, шэнжэлгэнүүд хэрэгтэй. Теэд урдаа зорилго табяад, урагшаа дабшахал болоолби даа. Эхилһэн хойноо дүүргэхэ хэрэгтэй бшуу. Сапожниковии һайса шэнжэлээд, гүрэнэй фармакопио соо оруулхаяа оролдохоб. Юуб гэхэдэ, гүрэнэй эм домой бүридэлдэ оруулжа, саашадаа эм болгон гаргажа, арад зондо дурадхаха холын түсэб байна. “Нюдэн айха, гар хэхэ” гэжэ дэмы хэлсэдэггүй ха юм. Эхилһэнээ дүүргэхэ хэрэгтэй гэжэ аба эжымни ухаандамни бата бэхеэр оруулһан байна. Тиимэһээ урагшаал зорихобди.

- Дэлгэрэнгы хөөрөө дэлгэһэндэтнай ехэ баярые хүргэнэб. Саашанхи эрдэмтын ажалдатнай амжалта хүсэе.