Хүнэй эрхим нүхэр

Муугаар харадаг гү, али харгыгүй хүнүүд тэдэниие хүтэлөөд ябадаг нохойнуудые абаха аргагүй байдаг. Тиимэ нохойдо захил бэшэжэ, хэрэгтэй дансануудые эльгээгээд, хүлеэхэ хэрэгтэй. Наһанай нүхэртэл адли болоһон нохойнууд Ород гүрэндэ олон бэшэ.

Һохор зониие дахуулаад, нохойнуудые ябуулжа һургалгада удаахан саг хэрэгтэй бшуу. Тоо баримтануудай мэдээсэһээр, шанга эрилтэнүүдээр шалгалта тушаажа, тусхай үнэмшэлгэ абатараа 100 нохойн 25-иинь ажаллажа шадаха гээд элирдэг.

Хүтэлөөд ябадаг нохойнууд ямар эрилтэнүүдтэ тааруу байха ёһотойб? Тон түрүүн тиимэ ажалда багашье, ехэшье бэетэй нохойнууд таарахагүй. Үндэрөөрөө 68 сантиметр байжа, нюдэниинь, шэхэниинь, һанажа абахань (память) тон шанга байха ёһотой бшуу даа. Хүнэй үгэһөө гарахагүй, үнэн сэхэ байбал, ажалда орохо аргатай. Харин сухалтай, хүнэй хэлэһэн даабаринуудые дүүргэхэеэ һанадаггүй нохойнууд хүниие хүтэлөөд ябажа шадахагүй.

Улаан-Үдэдэ үйлсэ гудамжануудаар ябаа һаа, хүниие хүтэлөөд ябаһан нохойнуудые хаа-яа харахат. Үсөөн юм. Арюна Соктуева долоотойһоо харгыгүй болоо. Теэд тиимэ нохойтой болохо гэжэ үни саг соо бодоод лэ, шиидхэбэри абаа.

- Арюна, танда нохой хэр туһатай гээшэб?

- Би нохойтой болохо гэжэ удаахан бодолгото болооб. Мүнөө байһан Вита гэжэ нохоймни хоёрдохи. Урид немец үүлтэрэй нохойтой байгааб. 12 наһа наһалаа. Дахуулаад ябадаг нохойнууд богони наһатай юм. Эдэшни ажал хэнэ ха юм. Гуримаар байдаг. Муу харадаг зоной олонхинь нохойнуудые абаашье һаа, һүүлээрнь тэдэнээ орхидог. Адуулха хэрэгтэй, амитан ха юм. Нюдөөр муу эрэмдэг зон ехэнхидээ гансаараа байдаггүй. Тиимэһээ хажуудахи гэртэхиниинь туһална. Харин би гансаараа байнаб, олон нүхэдтэйб, саг болоод, тэдэмни ерэн ошон байдаг.

Минии нохой намда ехэ туһатай. Хүнэй шэнги ухаатай. Хэлэһэн юумэ хуу дуулаад байха. Газаагуур, үйлсэ гудамжаар ябахадаа, иишэ тиишээ хаража, автомашина ерэнэгүй гү гэжэ бүхы юумэ уридшалан тоолоод, бодоод ябадаг. Ёһотойл нүхэр гээшэ.

- Дахуулдаг нохойнуудые хаана бэлдэдэг гээшэб? Улаан-Үдэдэ тиимэ түбүүд би гү?

- Улаан-Үдэдэ үгы. Росси гүрэндэмнайшье үсөөн. Москва хотодо оройдоол хоёр тиимэ түб бии. Нэгэниинь - гүрэнэй, хоёрдохинь - хубиин. Гүрэнэй түбтэ олон нохойнууд. Өөһэдөө тэжээдэг, гүлгэдыень дахуулха албанда таарамжатай гү гэжэ шэлэдэг. Хубиин түб зонһоо гүлгэдые абажа, эгээн хэрэгтэй дүримүүдтэ һургажа, айлнуудаар байлгадаг. Ородоор хэлэхэдэ, «социализаци” болодог. Гүрэнэйхидэй социализацинь багашаг.

Нохой абахаяа һанабал, Москва ошохо хэрэгтэй. Хоёр-гурбан долоон хоногой туршада дахуулаад ябаха нохойтойшни байлгуулжа, таараха таарахагүйень хаража үзэдэг. Һургаашадай харалган доро бэе бэедээ дадажа һурана ха юмши. Ондоо регионһоо ерэжэ нохой абаашаад, һөөргэнь бусааха ушарнууд бии. Эдэмнай үүлтэртэ нохойнууд хадаа нютаг нугануудай уларилда, уһандань тааража ядаха. Тиихэдэнь һөөргэнь эльгээдэг. Тиимэ нохойнууд нэгэ хүндэ дадаад, эзэнтэеэ хахасахадаа, баһал сэдьхэлынь уйдадаг гээшэ. Тиигэхэгүйн тула нохой абахынгаа урда дутуу дундануудаа һайса хэмжэхэ хэрэгтэй.

- Хоёрдохи нохойтнай ямар үүлтэрэйб, юрэдөө, нохойгоо юун гэжэ магтаха байнабта?

- Хүниие хүтэлөөд ябаха нохойнууд олонхи ушарта немец болон лабрадор үүлтэрэй байдаг юм. Вита нохоймни лабрадор. Лабрадор абари зангаараа һайн, уужам сэдьхэлтэй, һайн һанаатай, хүндэ дуратай нохой. Хамаагүй, хэнэйшье ерээд эльбэхэдэ, үнэрдөөд, яахашьегүй. Харин немец нохой тиимэ бэшэ. Ганса нюурынь хараад, хүн бүхэн дүтэлхэгүйл даа. Айдаһаниинь хүрэхэ.

Би хоёрдохи нохойгоо нёдондо октябрь һарада абааб. 2011 ондо түрүүшын нохоймни наһа барашоо, удаан саг соо үгылээб. Хоёрдохиёо абаха гэжэ нилээд сэдьхэлээ, ухаагаа бэлдээб. Һаяхана Витэтэеэ Кисловодск поездоор аяншалаад ерээбди. Түрүүшынхиеэ гэрһээ тиимэ холо хоюулаа гараабди. Хэр ябагдахаб гэжэ ехэ һанаагаа зобооб. Хэды тиигэбэшье, һайнаар ябаад ерээбди. Гэртээ байхадаа, наадаха, собхорхо, харин ондоо байдалда ороходоо, ехэ харюусалгатайгаар, журамтайгаар ябаа.

- Танай һанамжаар немец гү, али лабрадор дээрэ гү?

- Намда ямаршье үүлтэрэй нохой хамаагүй. Урдахи нохоймни Рада гэжэ нэрэтэй байгаа. Һайн дахуулагша һэн. Сэсэн нохой. Харин сэдьхэлээрээ лабрадорто орходоо, хатуушаг. Жэшээлхэдэ, айлшанай ерэхэдэ, дүтэлжэ үнэрдөөд, һууридаа ошожо хэбтээд, шэртэн хаража, адаглажа һууха. Хүнэй ошоод эльбэхэдэ, һүүлээрээ шарбажа байгаад баярлахагүй. Өөрын һанамжа хэзээдэшье табихагүй. Лабрадор нохой наадаха дуратай, хүхюутэй.

Нэгэ ушар тухай хөөрэхэ һанаан байна. Рада нохойемни муухай зон хулуугаа. Өөрөө ябажа, сагдаанарые хэлэжэ, олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдтэ хандааб. Хүтэлөөшэ нохой үгы болоо гэһэн мэдээсэл хаяа харшаар дүүрэн няагаад бэдэрээбди. Хэдэн үдэр болоод, олдоо. Хулгайшад хулууһан газартаа асаржа хаяа. Туранхай, шадалгүй байгаашье һаа, гэртээ орожо ерээд, унашоо. Ондоо хүнэй гарһаа эдихэгүй, үхэхэеэшье байгаа һаа, абахагүй. Хэдэн үдэр соо хэбтээд эдеэлээ. Бурхан хаража, олоной туһаламжаар олдогдоо бэлэй.

- Хуулиин талаар хүтэлөөшэ нохойнууд олон эрхэтэй ха юм даа. Ямар ушарнуудта нохойтоёо хаагуур ябажа болохоб?

- Хүтэлөөшэ нохойнууд олон эрхэтэй. Хаанаш ябаха хуулитай. Манай арад хуули муу мэдэнэ. Жэшээлхэдэ, эдеэ хоолой магазин соо ороходомнай, «нохойтоёо иишээ орожо болохогүй, газаа орхигты” гэжэ зарим наймаашад шууялдаха. Хүтэлөөшэ нохойнууд тухай Ород гүрэнэй хуули уншагты даа гэжэ хэлэхэш.

Хэлэлтэйнь гэхэдэ, нохойнгоо хамарта намордник зүүлгэхэ гээшэ эзэнэйнь мэдэлдэ. Тодорхойлбол, эзэниинь гарһаа юумэ газарта унагаабал, нохойнь абаад үгэхэ. Хаалгатай амаар үгэжэ шадахагүй болоно бшуу. Самолёт соо ороходоо, тиимэ нохойнууд эзэнэйнгээ хүлэйнь хажууда байха ёһотой. Юрэдөө, эзэнтэеэ хаанашье ябаха. Ганса операци хэдэг газарта орожо болохогүй.

Хуули мэдээгүй зон 1995 оной ноябриин 24-дэ абтаһан Россиин федеральна 181-дэхи Хуулиин 15- дахи хэһэг уудалжа шэнжэлхэдэтнай болохо.

- Улаан-Үдэдэмнай хүтэлөөшэ нохойнууд хэр олон бэ?

- Улаан-Үдэдэ тиимэ олон бэшэ. Хоёр-гурбан ажалша нохойнууд ябадаг. Нохой барихада, бэлэн бэшэ гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Эдеэлүүлхэ, наадуулха, үдэрэй гурба дахин газаагуур арюун агаарта ябуулха. Нэгэ үгөөр хэлэбэл – ажал. Тэрээнһээ хашаржа, хүтэлөөшэ нохой хүнүүд абанагүй гэжэ һанагшаб.

Теэд һайн талануудынь олон юм ааб даа. Үдэрэй гурба дахин газаагуур агаарта гаража амилнаш. Бэе махабадшни ходол хүсэтэй, шадалтай байна. Муу һайн ханяада, хамшагта диилдэхэгүйш. Нүхэдэйнгөө ерэхэдэнь, хамта нохойгоо газаа ябуулнабди. Өөһэдөөшье агаараар амилжа ябадагбди. Гэртээ һуубал, таргалхаш, хүндэ болохо.

Минии танил Светлана Ивановна зургаадахи нохойгоо абаа. 70 наһа гаранхай. 50 гаран жэл соо хүтэлөөшэ нохойтой. Галя абгай бии, 78 наһатай. Баһа олон нохойтой байһан, мүнөө үтэлөөб гээд, нохой абаагүй. Хүтэлөөшэ нохойтой зон бэеэрээшье, сэдьхэлээрээшье залуунуудбди (энеэбхилнэ).

- Нохойнуудаа амаруулха, гүйлгэхэ газарнууд гэрэйтнай хажуугаар бии гү?

 - Энэ тон ехэ бэрхэшээл гээшэ. Жэшээлхэдэ, Ключевской гудамжаһаа аяар Юбилейный парк үдэртөө гурба дахин ошохо болоноб. Хажуугаарнай нохойнуудые зайлгаха талмай үгы. Энэ ганса минии бэрхэшээл бэшэ, харин нохойтой бүхы зоной толгойн үбшэн болонхой. Хотын засаг баряашадта тиимэ талмайнуудые олон болгохо тухай дахин һануулха байнаб.

- Хүндэ туһатай, ойлгосотой, сэсэн хүтэлэгшэ нохойнууд айхабтар ехэ ажал хэнэ гээшэл даа. Арюна, минии һонирхоһон асуудалнуудта харюусаһандатнай баярлааб.