Буряадай архитектурын эхи табигша

Орос гүрэнэй ниислэл Санкт-Петербургда буддын шажанай дасан барилгада хабаадалсаһан Роман Вампиловай бүлэдэ 1915 оной хабар хүбүүн түрэһэн юм. Роман Вампилов Алайрһаа гарбалтай һэн. Эрхүүгэй багшанарай семинариин һүүлээр Тифлисэй политехническэ институт дүүргэһэн залуу инженер Санкт-Петербург ерээд, университедэй зүүн зүгэй хэлэнүүдэй таһагта һурахаяа ороһон юм. Үлэсхэлэн байдалтай оюутан хүбүүе цанид-хамба Агван Доржиев анхаран дуудажа, дасан барилгада хабаадуулһан байна. Инженер мэргэжэлтэй байһыень хараадаа абан, дасанай байшанай зураг (проект) архитектор Г.Барановскитой хамта бүтээлсэхэһээ гадна, барилгын бүхы ажалые хинаха уялга даалгаһан юм. Роман Вампилов цанид-хамбын оршуулагша болоод, II Николай хааниие бараалхахадань, хажуудань ябалсаһан байна.

Эрдэмтэн, элитэ ниитын ажал ябуулагша Михаил Николаевич Богдановай дүү басаган Мария Богдановатай гэрлэжэ, Роман Вампилов хүбүүтэй болоо һэн. Цанид-хамба Агван Доржиев хүбүүндэнь Аюша гэжэ нэрэ залаһан юм. Һүүлдэ, засаг түрын һэлгэлдээн болоходо, эхэнь хүбүүгээ Андрей гэжэ нэрэтэйгээр дансада оруулаа бэлэй. Иимэ үндэр түрэлтэ лама найжатай хүнэй хуби заяан саашадаа дэмбэрэлтэй һайн, одо заяаниинь алдар омогтой байгаа һэн.

Тэрэл 1915 оной августын 10-да баярай оршондо Санкт-Петербургын дасанай рамнай XIII Далай ламын түлөөлэгшэ, дасанай түрүүшын шэрээтэ хамба Агван Доржиев үнгэргэһэн юм. Сиамай (Таиландын), Монголой делегацинууд, Зүүн зүгэй хэдэн гүрэнүүдэй элшэн сайдууд, Буряадһаа, Хальмагһаа ерэһэн зон, мүн Петербургын һүзэгтэйшүүл энэ баяр ёһололдо хабаадаа һэн.

1916 ондо Р.Вампилов ород аяншалагша П.Козловой хүтэлһэн экспедициин бүридэлдэ Монгол, Түбэд руу ошоод, зуураа уушханай ханяаданда нэрбэгдэһэн юм. Алайрта байһан гэр бүлэдөө бусажа, эндэхи дасанай дэргэдэ сэгээгээр аргалдаг газар бии болгоо һэн. Гэбэшье үбшэниинь диилдэхэгүй байжа, хүбүүнэйнгээ 10-тайда эсэгэнь мордошоо бэлэй. Зурахадаа уран бэрхэ Аюша хүбүүе хамба Агван Доржиев ехэ өөгшөөдэг, Петербургда һуралсал гарахыень уридаг һэн. Теэд ерээдүйн хамалган хашалганиие зүнгөөрөө тааһан эхэнь ганса хүбүүгээ табяагүй, Алайрта долоон жэлэй һургуули дүүргүүлһэн байна.

Авиатехнигэй мэргэжэл шудалха хүсэлынь яашье бүрилдэжэ үгөөгүй, тиимэһээ Андрей Вампилов барилгын техникум дүүргээ һэн. Дайнай эхилхэдэ, сэрэгтэ татагдаад, 1942 ондо Калининска фронт эльгээгдэбэ. Великие Луки шадар байлдаанда А.Вампиловай хүтэлдэг үхэр буугай расчёт дээрэ сэхэ снарядай тудахада, тэрэ шархатабашье, амиды үлэхэ азатай байһан юм. Госпитальдо аргалуулһанай һүүлээр сержант А.Вампилов 3-дахи ударна армиин оперативна таһагта чертёжнигоор табигдаа һэн.

Энэ таһагай начальник Г.Г.Семёнов дурсалга ном соогоо иигэжэ бэшэһэн байна: “Олон зоной мэдэхэгүй тушаалнууд штабта байдаг. Харин эдэ хүнүүдэй мэргэжэл шадабариһаа, тодо түргэн ажалһаа ехэ юумэн дулдыдадаг даа. Иимэ хүнүүдэй нэгэн чертёжник сержант А.Р.Вампилов байһан юм... Тэрэнэй зураһан ажалай картануудые армиие командалагша, штабай начальник, армиин Сэрэгэй соведэй гэшүүн хэрэглэдэг, фронтын штабташье картануудынь эльгээгдэдэг бэлэй. Вампилов нэгэшье яаран тэбдэнгүй, ханамжатай наринаар хүдэлдэг һэн. Хэдэн сүүдхын туршада нэгэшье амарангүй хүдэлхэдэнь, тэрэнэй шамбай сула бэе, түбшэн даруу абари зан абардаг байгаа» (Семёнов Г.Г. Наступает ударная. - Воениздат, 1986. 81 н.). Энэл таһагтаа А.Р.Вампилов армитай суг урагшаа дабшаһаар, Германи хүрэжэ, шунахай дайсаниие эшээндэнь дараһан юм.

Буряад Уласай архитектурын эхи табигшын нэрэ солотой Андрей Вампилов домог суута архитектор Людвиг Минертэй (1920-2003) хамта Буряад ороной ниислэл хотын түхэл шарайе элирүүлһэн шухала удхатай байшануудые 1950-1960 онуудта барюулһан түүхэтэй. Тэрэнэй зохёоһон проектээр хотын түбэй талмай тойроһон Радиогой байшан, Геологоуправлениин, Верховно Соведэй, Министрнүүдэй Соведэй томо байшанууд, мүн Гүрэнэй аюулгүйе сахилгын хорооной байшанай дээдэ хоёр дабхар мэтын барилга бэелүүлэгдэһэн байна.

Энээнһээ гадна БурАССР-эй 25 жэлэй ойн нэрэмжэтэ стадион, уласай Уран зураашадай холбооной мастерскойнуудай байшан тэрэнэй проектээр баригдаа. Хүпеэс Курбатовай анхан барюулһан Наймаанай дэлгүүр гэжэ түүхэтэ байшаниие, мүн «Байгал» зочид буудалай нюур талые һэльбэн шэнэлһэн байна. Архитектор А.Р.Вампилов барилга бүхэнөө шэмэглэхэдээ, үндэһэн буряад угалза хээ ехэ таатайгаар хэрэглэдэг байһыень суг хүдэлһэн мэргэжэлтэ нүхэдынь тэмдэглээ һэн (Минерт Л.К. Архитектура Улан-Удэ. – Улан-Удэ, Бурят.кн. изд-во, 1983.- 174-176 н.).

Санкт-Петербургын дасан барилсаһан суутай Р.В.Вампилов эсэгынь арюун нэрые хүндэлжэ, ЦДУБ Буряад орондоо мэдээжэ болоһон архитектор А.Р.Вампиловые Ивалгын дасанай гол Согчен дуганай барилга бүтээлсэхые уриһан юм. Дасанай эскизнэ проект бэлдээд байтарнь, партиин Буряадай обкомдо дуудажа, ажалаа дүүргэхыень огтолон хориһон байна. Тиибэ яабашье, Согчен дуган тэрэнэй проектээр баригдаа бэлэй.

Бүтэн үлэһэн ори гансахан гэрэл зурагай үндэһөөр Буряадай түрүүшын Балдан Брэйбун дасанай байшан Мөөрөөшэдэ дахинаа һэргээн бодхоолсоһон юм. Ивалгын дасанда цанид-хамба Агван Доржиевта зорюулагдаһан Субарга тэрэнэй проектээр бодхоогдоо. Хэжэнгэдэ Джарун Хашорой һүр жабхаланта ехэ Субаргые дахинаа һэргээн бүтээхэ буян хэшэгтэй хэрэгтэ бэлиг түгэлдэр архитектор урма шуналтай хабаадаа. Дээдэ Онгостойдо Хамбын хүрээнэй дугануудые, эмнэлгын түбэй байшан барилгые түргэдхэхын талаар горитой ажал ябуулһан юм.

Дайшалхы орден, медальнуудһаа гадна шэн габьяата ажалайнь гэршэ шагнал болохо Ажалай Улаан Тугай орден, «Буряадай АССР-эй габьяата инженер», «Буряад Уласай габьяата архитектор», «Улаан-Үдэ хотын хүндэтэ эрхэтэн» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүд гайхамшаг хуби заяатай энэ хүнэй наһанай үндэр замые шэмэглэнэ. Цанид-хамба Агван Доржиевай залаһан Аюша гэжэ нэрэнь үнэхөөрөө ута наһа, үндэр заяа үршөөгөө бшуу.

Туяна САМБЯЛОВА, сэдхүүлшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор