Шэрүүн байдал дабажа гараа

Баргажан голдо 19-дэхи зуун жэлэй һүүл багта алта малтахаяа хитадууд олоор ерэһэн гээд түүхэ бэшэг соо хэлэгдэдэг. Теэд 20-дохи зуун жэлэй эхеэр алта малталгын үсөөн болоходонь, хитадууд наашаа гаража ерэһэн байгша. Баян зониинь нютагаа бусажа шадаа, харин хара ажалшадынь үлэхэ баатай болоо. Дээдэ Баргажанай нютагуудаар олон хитадууд түбхинэжэ, хамтын ажахынуудта оролсоо. Ехэнхидээ хитад зон огород тариха, арһаар гутал, мориной забдина оёдог байгаа. Гаарга, Алла, Аргада, Бархан нютагуудаар нютагжажа, тэндэхи буряад басагадаар һамга хэжэ, ан-бун ажаһуугаа.

Доодо Баргажанда хитадууд тиимэшье олон бэшэ байгаа. Баянгол нютагта түбхинэһэн Чизо, али Чид-зо гэжэ обогтой гэр бүлэ өөрын түүхэтэй. Михаил Чизо, Баянголдоо «Хитад Миша», ехэ хүндэтэй, арһаар сабхи, мориной тоног хэдэг байгаа. Мүн наһанайнгаа нүхэртэеэ хамта колхозой огород ургуулдаг юм һэн. Хүбүүниинь Владислав Михайлович Чид-зо Баянгол нютагтаа ажаһуудаг. Бүхы наһаараа Карл Марксын суута колхоздо ажал хэжэ гараһан намтартай. Юундэ обогынь хоёр илгаатайб гэхэдэ, Совет үедэ нютагай сомондо ондоохон обогуудые зүб бэшэхые оролдонгүй, ойлгоһоноо бэшээд орхидог байгаа хаш. Энээнэй түлөө олон буруушаалганууд болодог байгаа. Владислав Михайлович аба эжы тухайгаа иигэжэ хөөрэнэ:

- Абамни үхибүүн байхадаа, Хитадһаа нэгэ ламые дахаад, Буряад орон ерэһэн түүхэтэй. Ямар лама, яажа ябахадаа наашаа гаража ерэһэн тухай бидэндэ хэлэгшэгүй һэн. Бэшүүрэй аймагта нютагжаад, хара ажал хэжэ, багахан эд зөөритэй боложо байхадань, 1939 ондо хамалган боложо, «нюдарган» гэжэ хардаад, эд зөөрииень буляажа абаа. Сүхын арһа элдэдэг заводто ажалладаг һэн. Тиимэһээ 1941 ондо арһа элдэхыень холын Баргажанай аймагай Баянгол нютагһаа холохоно, Таала гэжэ газарта эльгээһэн байгаа. Тэндэ залуу халааниие арһа яагаад элдэхыень һургадаг байгаал даа. Эжымни Александра Яковлевна Сизых болоно. Наһанайнгаа нүхэрые дахажа, Баргажанай аймаг ерээд, мяханай комбинадта ажаллаа. Эжымни уг гарбалаараа Бэшүүрэй аймагай Елань нютагай юм. Абамни 1896 ондо түрэһэн, эжымни 1912 оной байгаа. Гэр бүлын арбан багашуул байха аад, шэрүүхэн сагта табан үхибүүдынь амиды үлэжэ, өөдэлөөбди. Табан үхибүүдээ гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ шадаһан аба эжы хоёрнай. Ехэл шэрүүн байдал дабажа гараһан гээд аба эжынгээ хөөрөөнүүдые һанахадаа ойлгогшоб. Дайнай дүүрэхэдэ, колхозой түрүүлэгшэ Буянто Цыренжапович колхоздо оруулжа, огород тарюулжа эхилээ. Хартаабха, морхооб, свёкло гээшые тарижа, аймшагтай ехэ баян ургаса абагша бэлэй.

Владислав Михайлович өөрөө үшөө һургуулиин байхадаа, колхозой ажалда шунан орожо, ямаршье ажал хэдэг байгаа. Тэрэ сагта һургуулияа түгэсэгшэд булта дээдэ һургуулида һурахаяа ошонгүй, түрэл колхоздоо туһалха гэжэ нютагтаа үлэгшэ һэн. Колхоздо хүдэлжэ байхадань, сэрэгэй албанда ошохо гэһэн саарһан ерээ. Номгон далайн хажуудахи Примориин хизаарай Ород олтирогто алба гараһан.

Алба хаахаяа ошохын урда колхоздоо Т-40 түхэлэй трактораар шэбхэ зөөжэ байгааб. Баянголһоо хоёр хүн албанда татагдаабди. Намтай хамта Самбу Бадмаев ошоһон. Владивосток ерээд, эмшэдтэ бэеэ дүүрэн үзүүлээд, далайн авиацида хоюулыемнай абаха байгаа. Теэд би унташооб. Байһан олон майхануудай нэгэн соонь ороод, дурд гээд абахам гээд, бүхөөр унташооб. Һэреэд, суглуулалгын газарта ошоходом, «Тэдэшни ябаа, нэгэ жэл соо унтааш», - гэжэ нэгэ офицер наадалаа. Тиигэжэ далайн сэрэгтэ гурбан жэл алба хаагааб. Харин далайн авиацида хоёр жэл алба хааха һэм.

- Сэрэгэй албанай һүүлээр һөөргөө нютагаа бусажа ерээ гүт, али газар дайда хараха гэжэ һанаа гүт?

- Үгы. Эмшэн болохом гэжэ бодоод, Хабаровскын эмшэдэй дээдэ һургуулида орооб. Оройдоо зургаан һара һураад, «хорошо в краю родном» гээд, нютагаа бусажа ерээб даа (эльгээ хатана). Аба эжымни тиихэдэ наһатай боложо, хүл гарынь муудаһан байгаал даа. Дүү басагантаяа гэртэхинэйнгээ түшэг тулгуури болохом гэжэ һанаад, бусааб. Киевэй граждан авиациин дээдэ һургуулида һуража байһан Вася ахамни энээниие дуулаад, ехэ халаглаа. Минии үзөөгүй, шудалаагүй юумэ мүнөө зээ хүбүүн, басагамни һуража абана. Светлана Буряадай дээдэ һургуулиин медицинскэ факультедэй оюутан, мүн Миша Эрхүүдэ эмшэн болохо хүсэлэнтэй һурана.

- Гэртээ бусаад, трактор машинада ажаллаа гүт?

- Хамтын ажалда хамсыгаа шаман орожо, хабарай талха тарилгын ажалда намайе эльгээгээ. Газар хахалжа эхилээб. Тэндэ тракторта һуугаад, наһанайнгаа амаралтада гаратараа ажал хээб. Түхэреэн жэл соо хамтын ажалда ябагша һэмди. Хабартаа түлеэ бэлдэхэш, газар хахалхаш, зундаа үбһэ сабшалганда ябахаш, үбэлдөө адуу малдаа үбһэ, зелёонхо зөөхэш.

1972 ондо намайе Шойхутдинов Генатай Зэдын аймагай Оёор нютаг К-700 түхэлэй томо тракторта һураха гэжэ эльгээһэн байгаа. Гурбан һара соо һураад байхадамнай, Карл Марксын колхоздомнай түрүүшын К-700 тракторнууд ерээ. О-о, томо шанга тракторнууд һэн. Зэдэдэ тэрэ тракторай моторыень заһабарилжа байгаабди. Гурба дахин задалаад, гэдэргэнь суглуулаа һэмди. Гена Шойхутдинов тархитай, гартаа дүйтэй һэн, ямаршье техникэ заһаад орхихо. Һуража байһан училищиингаа ябахаяа болиһон техникэ заһаад, олониие гайхуулаабди. Һүүлдэнь захирал маанадые үлөөхэ һанаатай байгша һэн. Гэртээ ерэмсээрнай, шэнэ тракторнуудта һуулгаад лэ, Яһи гэжэ талада газар хахалхыемнай эльгээгээ бэлэй.

- Танай һанамжаар Баянголой Карл Марксын нэрэмжэтэ колхозой хүгжэлтын эгээн дээдэ шата хэды онуудаар байгааб?

- 1970-1980-яад онуудай эхин гэжэ хэлэхэ байнаб. Юуб гэхэдэ, Хүнтэй дээрэ таряа талхан аргагүй ехээр ургаа. Талхаяа хадагалха байранууд дуталдаа, газаа дүүрэн сомоотой хэбтэгшые олон хүн зон һанаад ябадаг. Городһоо томо ашаанай машинанууд ерээд, абаашажал байха.

Тэрэ сагта Түгжөөн гэжэ газарта Бальжинима Жамсуевич Раднаев бригадир байгаад, нэгэ гектарһаа 30 центнер хүрэтэр таряа абагша бэлэй. Би Хүнтэйһөө Баянгол ерэжэ, Жамсуевичай бригадада орожо, шэб шэнэ ДТ-75 тракторта һуугааб. Түмэн-Баяр Цыреновтэй һэлгэлдээд ябахабди. Һүниндөө би газараа хахалхаб, үдэртөө Түмэн-Баяр сеялкэ шэрэхэ. Тракторнай унтардаггүй һэн. Тоһо түлишыень хээд лэ ябажал ябахаш. Тиихэдэ олон тракторнууд хүдэлдэг байгаа.

Наһанайнгаа амаралтада гаратараа, Владислав Михайлович Чид-зо түрэл колхоздоо ажал хэжэ, нютаг соогоо хүндэтэй зоной тоодо ороо. Наһанайнь нүхэр Валентина Пилдановна гэрэйнгээ бүхы ажал өөр дээрээ даажа абаад, нүхэрэйнгөө найдамтай түшэг тулгуури болоо бэлэй. Томо гэгшын огород таряад, табан бэрхэ басагадаа хүнэй зэргэ хүнүүд болгожо шадаа. Мүнөө 10 зээнэрэйнгээ хоншуухан үнэрөөр баярлажа, ан-бун нютагтаа ажаһууна.