Зуунай хахадыень хамта

Халдабарита үбшэнэй дэлгэрээгүй һаа, Бадма Тудупович Цырен-Ханда Дамдиновна хоёр 50 наһанай алтан түрэеэ наадаха байгаа. Наһанайнгаа амаралтада гаратараа, ургажа ябаһан улаан бургааһадта эрдэм мэдэсэ зааха ажалда бэеэ зорюулаа. Жэшээ боломоор гэр бүлэ тухай хөөрөө сонинойнгоо хуудаһанда уншагшадтаа дурадханабди.

Бадма Тудупович гушан гурбан нууртай Яруунын аймагай үлзы һайхан Үлзытэ нютагта 1949 оной хабар Даша Жамбалович ба Сэжэб Санжаевна Тудуповтанай гэр бүлэдэ ехэ хүбүүниинь боложо түрэһэн намтартай. Түргэн, шуран, һүбэлгэн хүбүүн амжалтатайгаар Мужыхын һургуули дүүргэжэ, Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуулида һуража, тамирай багша болоо. Сэдьхэлэйнгээ уряагаар сэнхир номин Яруунынгаа Иисэнгын дунда һургуулида орожо, олон жэлдэ багшалаа. 1983 онһоо эхилжэ, наһанайнгаа амаралтада гаратараа нютаг дээрээ, Мужыхын дунда һургуулида, амжалтатай багшалһан юм.

Бадма Тудупович багша гэжэ нэрлүүлжэ, нютагайнгаа зондо һайханаар дурсуулжа ябадаг. Эрхим баян эрдэм бэлиг гээшэмнай далай мэтэ дундаршагүй баялиг ха юм даа. Энэ баялигһаань хэды олон хүн хүртөөб, эрдэм номдо һурааб, эдир хөөрхэн хүүгэдые эрдэм бэлигтэ һургажа, наһанайнь харгы олгоһон үндэр солото багшаяа шагайдал бутарһан шабинарайнь домоглон дурсажа ябадагынь гайхалгүй.

50 гаран жэлэй саана заха холын Захааминай Сагаан Морин нютагай улаан бургааһан мэтэ үндэр сагаан басаган Цырен-Ханда Дамдиновнагай улаахан зүрхыень хайлуулжа, хоёр зүрхэеэ ниилүүлжэ, бүхы наһандаа онгосын һэлюур шэнги нэгэ жэгдээр татажа, үгэ хүүрээ ходо ойлголсоод, бэе бэеэ хүндэлэн, хахад зуун жэлэй хугасаада хоюулан жаргажа һууна.

Цырен-Ханда Дамдиновнагай балшар бага наһаниинь үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалитай Сагаан-Морин нютагта үнгэрөө. Бэлигтэй бэрхэ басаган Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуулида 1965 ондо орожо, тэрэнээ амжалтатайгаар дүүргээ. Хари хэлэнэй багшаар ажаллахаяа Иисэнгэ нютаг ошоһон байна. Тиихэ сагта багшанар нютагуудаар дуталдадаг байгаа, хубааряар тиишээ ошохо харгытай болоо бэлэй. Теэд мүнөө болоходо, хуби заяанай ябадал байгаа гээд хэлэхээр байна. Юуб гэхэдэ, одоол Иисэнгын һургуулида наһанайнгаа нүхэртэй - Бадма Тудуповичтай танилсаха азатай байгаа.

- Ажалайнгаа түрүүшын алхамууд тухай хөөрэжэ үгыт даа.

Бадма Тудупович: Би армиин һүүлээр Иисэнгэдэ бэе тамирай болон сэрэгэй хэрэгэй хэшээл заахаяа ерээб. Тэрэ жэлдэ 13 залуу мэргэжэлтэд багшалхаяа ошоо һэмди. Ямар гоё байгаа гээшэб тиихэдэ. Тэдээн соо Цырен-Ханда бидэ хоёр байгаабди.

Цырен-Ханда Дамдиновна: Нэгэ дороо тиимэ олон багшанарай ерэхэдэ, ямараар зон, һурагшад баярлаа гэжэ һананабта. Дамба Шаланович Шагжин захирал байгаа. Аймшагтай шанга, бэрхэ хүн. Хүршэнэр боложо һуудаг байгаабди. Маанадые, залуушуулые, ходо хүндэлөөд, дулааханаар хөөрэлдөөд орхидог һэн. Тиихэдэ багшанарта түлеэ асаржа үгэдэг байгаа ха юм. Түлеэнэй дууһаха тээшэ бидэндэ хорёо дээгүүрээ түлеэ шэдэжэ байгша һэн. Һуралсалай талые даагша Донара Имидеевна юрэдөө бэрхэ, хими заадаг һэн. Нэгэшье хатуу үгэ хэлэхэгүй. Бэрхэ багшанартай хүдэлөөлди даа. Анна Дагзамаевна, Марианна Цыреновна, Мария Галдановна, Хорло Жигжитовна, Валентина Александровна, эхин классуудай багша Чимитсо Гармаевна гэгшэдтэй ажалладаг байгаабди.

- Хэды ондо Мужыха нютаг зөөжэ ошоо һэмта? Шэнэ һургуулида таниие хэр угтажа абааб?

Цырен- Ханда Дамдиновна: Бидэ 1970 ондо гэр бүлэ боложо, ехэ хүбүүмнай Бэлигтэ 1971 ондо гараа һэн. Үшөө хоёр үхибүүднай баһа Иисэнгэдэ түрэһэн.

1983 ондо Мужыха нютаг зөөжэ ерээд, баһал һургуулида ажаллаабди хоюулаа. Мужыха ерэхэдэмнай, баһал шанга, бэрхэ багшанар угтан абаа. Захиралаар Евдокия Будожаповна Раднаева хүдэлжэ байгаа, хожом

Буряад Уласай соёлой сайд болоо бэлэй. Ринчин-Ханда Цыдендамбаевна, Зинаида Лудуповна, Людмила Ладиевна, Бато Гончикович, Чимит-Ханда Шагдаровна, Дамби Цыбикович, ЦыренДулма Очирнимаевна, Вера Васильевна, Наталья Очировна, Долгор Жанчиповна болон бусад олон бэрхэ багшанартай хүдэлөөбди даа. Эхин ангиин багша Долгор Жанчиповнагай үхибүүд табадахи ангида ерэхэдээ, ямар бэрхэнүүд ерэгшэ һэм. Булта номдоо бэрхэнүүд, журамтайнууд. Яб-таб гэмэ үхибүүд. Долгор Жанчиповнагай үхибүүдые тодожо абаха гэжэ олон багшанар шармайгша һэн. Юрэдөө, ехэ эбтэйгээр ажалаа хэдэг байгаабди. Нэгэшье ажалдаа ошохо дурамни үгы гэһэн бодол ухаандам орогшогүй һэн. Юундэб гэхэдэ гү, багшанар бэе бэедээ хүндэтэйгөөр хандаха, туһалха, нэгэ бүлэ шэнги ажалладаг һэмди. Тэрэнь эгээн сэнтэй гээд һанадагби. Манай багшалха үедэ ехэ бэрхэ үхибүүд һурагша бэлэй. Мүнөө болотороо манай шабинар уулзахадаа, ехэ баярые хүргэжэ ябагша.

2010 онһоо арбан жэл соо Мужыхын социальна интернат-һургуулида орожо хүдэлөөб. Олон үхибүүдтэй бүлэнүүдэй, үншэн тажаа, социальна туһаламжада хэрэгтэй үхибүүд һурадаг байгаа.

- Иимэ олон жэлдэ хамта ажаһууһанай нюуса хэлэжэ үгыт.

Цырен- Ханда Дамдиновна: Бадматай айл болоһоор 50 жэл болошоо. Саг түргэн ябана даа. Һаяхана танилсаад, үхибүүднай жааханууд байгаа бэлэй. Би ехэ һайн гэр бүлэдэ бэри боложо ерээб. Эжы аба хоёрнай аймаг соогоо ехэ хүндэтэй зон. Бидэ ходо ажалдаа гээд ябахадамнай, ашанараа ходо харалсаад, бидэндэ туһалаад байгша һэн. “Хүхэ ногоо хүндэлэн сабшаха, хүхэ зүү хүндэлэн хадхаха” гэжэ арадай дуунда аба эжы хоёр тухай дэмы хэлэгдээгүй хаш. Тэрээндэ адли бүхы юумэ хэжэ шададаг һэн. Сэдэб Санжаевна эжымнай ашанартаа оймһо, бээлэй нэхэхэ, имагтал буряад хубсаһа, гутал һайханаар оёгшо бэлэй.

Даша Жамбалович баабаймнай ехэ номгон даруу зантай, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда хабаадаһан, нютагтаа суута барилгашан байһан. Бадма Жамьян хоёр хүбүүдээ дахуулаад, бүхы юумэндэ һургаа. Баабай эжы хоёрнай үндэр наһа наһалжа, бурхандаа мордоо һэн даа. Тэдэнэй буянгаар жаргалтай һуунабди гэжэ үхибүүдтээ хэлэжэ байгшаб.

Бадма бидэ хоёр хоюулаа табин жэл соо ябанабди. Энэ саг соо бэе бэедээ нэгэшье хатуу үгэ хэлээгүйбди, тэсэмгэйнүүд, хүлеэгээд, дэмжээд ябанабди. Нэгэ часһаа үлүү харалсаагүй һаа, хонходолсожо эхилдэгбди (энеэнэ).

Бадмада үхибүүд ехэ дуратай. Волейбол, баскетболоор шабинарынь аймаг соогоо түрүүлдэг байгаа, нютагаа түлөөлжэ, уласай мүрысөөнүүдтэ ходо ошогшо һэн. Урид мужыхынхид эдэ спортын зүйлнүүдээр амжалтануудые аймаг соогоошье абадаггүй байгаа. Мүнөөшье амаралтада гараад, һургуулида харуулшанаар ажаллахадань, хажуугаарнь багашуул тойролдодог. Зарим үхибүүдэй наадахамнай гү гээд дүтэлхэдэнь, үгы гэжэ хэлэхэ аргагүйдөө наададаг. Тоолошогүй олон үхибүүдтэ бэе тамирай талаар ехэ эрдэм мэдэсэ үгэһэн. Муу юумэнһээ холо, спортоор бэеэ һорижо ябаха гээшые ойлгуулдаг байгаа.

Бадма сүлөө сагтаа шатар наадаха дуратай, харахадашни, заал һаа дэлгээгээд һууха.

- Мүнөө сагта тоо бүридхэлэй мэдээгээр, олон гэр бүлэнүүд һалан һандарна. Энэ ушараар залуушуулда, гэр бүлэнүүдтэ ямар заабари үгэхэ байнабта?

Бадма Тудупович: Мүнөө саг ондоо болоо гээшэ гү даа. Залуушуул гэр бүлын жаргал гээшые һайса ойлгоногүй хаш. Залуу бүлэнүүдтэ ухаа заахаяашье һананагүйб, тиигэбэшье бэе бэеэ хүлеэгээд, ойлгохо хэрэгтэй. Сухалдаа абтаад, үлүү дутуу юумэ дуугархынгаа урда бодоол һаа, 100 дахин һайн байха. Тэсэбэри гээшэмнай гэр бүлын жаргалда айхабтар хэрэгтэй юумэн. Тиигээд бэе бэедээ туһалха хэрэгтэй.

Бадма Тудупович ЦыренХанда Дамдиновна хоёр хуасай угаа үргэлжэлүүлхэ Бэлигтэ, Зоригто, Баатар хүдэр гурбан хүбүүдэй аба эжы боложо, хүбүүдтээ хүлэгэй жолоо танюулжа, Сэсэгма, Виктория, Вика гурбан һайхан бэринэрэй улаан-шарахан сайень уужа, амтатайхан долоон ашанараа үбдэг тойруулан эрхэлүүлжэ, далай мэтэ һуунал даа.

Цырен-Ханда Дамдиновна хадаа Ородой габьяата багша, РСФСР-эй болбосоролой арадай отличник, 2009 оной эрхим багша гэжэ суутай.

Бадма Тудупович багшын ажалай ветеран, «СССРэй Зэбсэгтэ хүсэнэй 60 жэлэй ойдо», мүн «Россиин МВД-дэ эрхимээр алба гараһанайнгаа түлөө» гэһэн хоёр медаляар болон Буряад Уласай олон Баярай бэшэгүүдээр шагнагдаһан байна.

Үльгэр домогто шэнги ямар наринаар бэе бэедээ хандадаг, одоол харасаараа ойлголсодог бүлэнүүдэй нэгэн болохо Бадма Тудупович, Цырен-Ханда Дамдиновна Дашиевтанһаа ёһотой жэшээ абамаар байна даа.