Бүлынгөө түүхые согсологшо

Элинсэг эсэгэ

Хүнхэрэй һомоной Зантаа нютагта Баруун Сагаан нуур, Зүүн Сагаан нуур шадар зуһадаг БАНЗАРАГШЫН Аюрзана монгол үзэг мэдэдэг, һүзэгтэй, бурхатай хүн байһан. Жамбал сахюусанда мүргэдэг, шүтэдэг һэн. Домогоороо болбол, Будда бурханай хадын оройдо ном табижа байхада, шулууд хэмхэрэн унаба ха. Жамбал сахюусан бурхан багшые абарһан түүхэтэй. Лусад гарбалтай, уһан соо һуудаг, тиимэһээ үдэр бүри сүгсэ соогоо уһыень һэлгэхэдээ, аалиханаар юулэн хэхэ гуримтай юм ха.

Банзарагшын Аюрзана сагаан зүһэтэй адуу үүсхэдэг шуналтай байһан. Сагаан морид Сүлдэ хаанда зорюулгатай гэжэ хуушан монгол домогһоо уншаһан бэлэй. Теэдшье Диваажанда сэхэ хүргэхэ аргатай гэжэ һүзэгтэн шүтэдэг байгаа. Гурбадахи удхань гэхэдэ, хойто үеын үри һадаһадта сагаан зам нээжэ үгэхэ гэжэ этигэдэг һэн ха. Илангаяа сагаан азаргын үүргэ ехэ, һүрэгөө һэргэгээр хамгаалдаг, ямар нэгэн хоротоной бии болоо һаа, туруугаараа газар сабшан һэргылдэг байгаа.

Теэд домог байдал хоёрнай хоёр ондоо ха юм даа. 1930 ондо 9 хүүгэдтэй Банзарагшын Аюрзана хамалганда абтаад, хүлөөрөө үгы болоһон. Гэбэшье элинсэг эсэгын орхижо ошоһон Жамбал сахюусаниие үри һадаһадынь мүнөөшье болотор тахиһаар юм.

Сүлэлгын газарта

Аюрзанын зээ хүбүүн Пётр Аюрзанаевич Аюрзанаев үбгэ эсэгынгээ, эжынгээ дурасхаалые нангинаар сахин ябана. Эрхүүгэй университедэй хэлэ бэшэгэй факультет дүүргэһэн, нютагай түүхэ шэнжэлгэдэ онсо абьяастай. Өөрөөшье багадаа эдир наһандаа байдалай хүшэрые, эреэн маряаниие бэе дээрээ яһала үзэһэн.

Сүлэлгын газарта – Красноярска хизаарай Дауриин районой Жулгет һууринда 1950 ондо түрэһэн намтартай. Эжынь Аюрзанаева Санжад Санжан дүүтэеэ 1931 оной август һарада 58-дахи статьягаар иишэ хашалганда эльгээгдэһэн. Бар хүшэр ажалда ябаа. Түрүүшээр модо отолхо, урадхуулха ажалда, таряа тарилгада, дайнай эхинһээ 1956 он болотор һү һаалиин фермэ дээрэ хүдэлһэн.

1947 оной декабрь һарада “Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ шэн габьяата ажалай түлөө” үедэ медаляар шагнагдажа, одоошье һунгалтада хабаадаха эрхэтэй болоһон бэлэй. Эрэшүүл оборонзаводууд руу, нүгөөдүүлынь фронт эльгээгдэһэн.

Петя бүри багаһаа олон ондоо үндэһэ яһатан соо үдэһэн. Чувашууд, немецүүд, эстонцууд, литовцууд, хальмагууд, ородууд – хэд үгы һэм, энэ дүхэриг соо. Газар дорохи байрануудта байһан зон тэрэ үедэ модон гэрнүүдтэ ороһон, байдал нилээн түбхинэнхэй байгаа.

- Үрэжэлтэй хара газар һэн. Үхэр, ямаа, галуу, гахай, тахяа олоор баридаг ажахы байгаа. “Новая жизнь” артель Ильичэй дурасхаалай колхоз хоёр ниилээд, Н.Хрущёвой нэрэмжэтэ колхоз болоһон. Эжын хүдэлдэг фермэдэ сула шабар, үбэлынь хүйһэндэ хүрэтэр саһан орохо. Уларил дулаан. Зундаа хамаагүй тэргэ доогуур унтаад ябахабди. Хүйтэнэй үедэ хүдэһөө үмдөөд, бүд гээшые һаял мэдэдэг боложо байһан саг. Үдэшэлэн ябаган пеэшэнэйнгээ хажууда бөөһэеэ һэгсэрэн унагаажа, хубсаһаа хатаадаг һэмди. Хюурһа, бөөһэнтэй яһалал носолдообди даа, - гэжэ Пётр Аюрзанаевич дурсан хөөрэнэ.

1953 ондо Сталинай гээгдэхэдэ, хүн зоной уйлаһан, бархирһые бүүртүүрхэн һанадаг. Һүүлдэ эжынгээ хөөрөөгөөр олон юумэ ойлгоо һэн. Засагаа муушалдаггүй, хатуу саг байгаа. Эдэ зоной сүлэгдөөд байһаниинь Сталинай зэмэ бэшэ, ондоол нэгэ ойлгогдосогүй хүсэнэй нүлөөн мэтээр һанагдадаг бэлэй.

Сүлэлгын газарта ганса бэе эхэнэрэй байхань хүшэр. Эндэ байһан нютаг зон хэлсэжэ, Аюушын Түгжы гэжэ хүнтэй эжыень нэгэдүүлһэн бэлэй. Түгжын түүхэ иимэ байгаа. 1947 оной намар Агадаа Бутид-Ханда эхэнэрээр һамга хэхэеэ хадаг табяад байгаа. Теэд лэ нэгэтэл һураггүйгөөр үгы болошоһон. Сүлэлгэдэ эльгээгдэһэн байгаа ха юм. Һүүлдэ сүлэлгэһөө нютагаа бусахадаа, БутидХандадаа ошодог болоһон. Үхибүүтэй болоһон.

Хуби заяанай иимэ эрьелтэнүүдые үхибүүн наһандаа Пётр хуу мэдэрһэн, ойлгоһон. Толгойдоо яһала буйлуулжа үзэдэг байгаа. Сүлэлгын хаһа тухай нэгэшье муугаар дурсанагүй.

Талаан болоходоо, ажахын хүтэлбэрилхы, харюусалгата тушаалда нютагайнь зон байгаа – түрүүлэгшэ счетовод хоёр. Фермэ дээрэ ажалай эрхэ байдал һайн бэлэй. Хушалтатай дулаан байратай. Ажалай журам гурим жэншэдгүй сахигдаха. Үхэрэйнгөө дэлэн заатагүй угааха, марли барижа, бидон руу юулэхэ. Зугын тоһо элбэгээр суглуулагдадаг байгаа. Шиидагар томо улаан һамгад хоёр коромыслаар мёд зөөжэ байха. “Мёдтой пластинка хүхэгты” – гээд, үхибүүдые дуудажа, хүхүүлдэг юм һэн.

Бусалган

Сүлэлгын зондо бэрхэтэй саг нютагтань хүлеэжэ байһан байгаа. 1958 ондо нютагтаа бусаад, Агада дүтэ Хилгэндэ гэжэ газарта землянка соо түбхинэһэн. Агын райтопдо модо унагаахаа ехэшүүл ошохо. Хүүгэдэйнгээ гарахагүйн тула үүдэеэ газааһаань модоор тулаад... Хэды зободог бэлэй багашуул. Шиигтэй байра соо, харанхы бүрэнхы соо ядалдаха. Дулаанай сагай болоходо, хүнжэл, орон соогуур хорхой шумуул, шоргоолжон бии болоодхихо. Нюдэ ама, шэхэ руу орожо, үйлыень үзүүлхэ.

Хоёр жэл эндээ байгаад, Хүнхэрөө бууһан. Эжынь нөөхил һаалишанаараа Хүнхэртөө 24 жэл хүдэлөө. “Одоошье садажа тэнииһэмди. Һү, тоһо, хилээмэн – дуранай”, - гээд Пётр Аюрзанаевич дурсана.

Бага наһаяа сүлэлгын газарта үнгэргэһэн П.А.Аюрзанаев Хүнхэр нютагтаа дүшэ гаран жэлдэ директорээр, багшаар хүдэлөө. РФ-гэй юрэнхы эрдэм һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ нэрэ зэргэтэй. Ажалай ветеран Зугаалайн Зоя Бабужапова наһанайнгаа нүхэртэй 3 хүүгэдээ хүл дээрэнь гаргажа табиһан. 7 аша, зээнэртэй.

Мүнөө хурса хутагата худанса шарайд угайнгаа, элинсэг абынгаа, энэрилтэ эжынгээ дурасхаалда зорюулан, шэрүүн үе сагай шарайе гэршэлһэн шэнжэлгэ хэнэ, материалнуудые суглуулна. Магад, ном болон хэблэгдэхэ аалам?

Сагаан зүһэтэ адуун, Жамбал сахюусан угайнь удхые шэмэглэһэн нангин һүлдэ байһан зандаа...