​Үдэрэй одо мүшэн

(Урдахинь 28.04.2021 оной дугаарта)

2

-Дэмы юумэ бү хэлэ! -Нээрээ. Шамһаа һалаад, гэртээ хүрэжэ ябатарни, Чансал абгай дайралдаад, хаанаһаа ябанабши гэжэ асуухадань, Сагаанхүүтэй дасан соо ороод ерэбэб гэжэ хэлээ һэм. Юу хээбта гэжэ һурахадань, бурханда мүргөөбди гээб. Хооһон дасан соо гү гэжэ асуухадань, бурханай орон байһан газар ха юм. Сагаанхүү сэрэгэй албанда мордохоёо байна - гайхаха юумэн үгыл даа гээ һэмби.

- Оо! Юугээ хэлэнэш! Хүниие алахашни аал!

- Хоб тарааха гэжэ Чансал абгайн хэлэн зохолжо байгаа һэн. Тиигээд лэ тэсэнгүйгөөр сэхэеэ хэлэжэрхёоб. Хоб шэрэжэ ядахагүй хүн ха юм.

 - Нэгэ удаа намда үнэсүүлһэнэйнгөө түлөө харюугаа абажа байна гүш?  

- Хэр зэргэ эрэ боложо ябаһыешни мэдэхэеэ һанааб.

- Аа, тиигээ гүш? – гээд, Сагаанхүү басаганай хүзүү тахимаарнь үргөөд, сарай дороһоо гаража ябатарнь, Сэрэндулма хүбүүе хүзүүдээд:

- Бэеэ бари. Юухэ юугүй хүндэ аһалдаха гэжэ яахаб? Би тэргэ дээрэ унтари заһаадхиһууб, - гэжэ басаган эелдэгхэнээр хэлээд…

Гэнтэ һалхин хүдэлжэ, тэнгэриин хаяагаар сахилгаан сахилаад абаба. Һэрижэ ядажа байһан Сагаанхүү тэргэ дээрэ үндыжэ, ойртожо байһан аадар бороогой амисхалые бүхы бэеэрээ мэдэрээд:

- Сэрэндулма, ехэ бороо орохо гэжэ байна. Ган тайлдахань, – гэжэ баяртайгаар хэлэбэ. Басаган унтари дээрээ үндыжэ, шиигэй ами мэдэрээд:

- Тиинэ. Бороогой үнэр гутана, - гэжэ шангаар хэлээд, баярлаһан басаган хүүгэдһээ өөрэгүйгөөр тэргэ дээрээ бодон харайгаад, арайл гүйбэгүй. Тэнгэриин нүр-нүр нэерээд абахада, газар огторгой хоёр баярлажа байһандал һанагдаха юм. Хүбүүн басаган хоёрой зүрхэнэйнь сохидол тэнгэриин дууе дууряаһандал шангаар булгилан лугшаад, сэдьхэлыень хөөрүүлнэ. Гэнтэ сахилгаанай сахилаад абахада, Сэрэндулмын энеэбхилһэн урин шарай, уран хэлбэритэй хүзүүн, альгаар дарама хоёр бүмбэгэр мээмээнь харагдаадхиба. Эдэ бүгэдэ ямар нэгэ эди шэдиин хүсөөр, арюун һайхан жаргалай, оршолон дэлхэйн хайра хэшэгэй ерэһэндэл хүбүүндэ һанагдаад, хуби заяамни байжа болоо гэһэн бодол түрэжэ үрдинэ. Эгээл энэ юрэ бусын байдалда хоёр амрагай сэдьхэл зүрхэн баяраар билтаран халижа, нэгэ һанаа алдажа, нэгэ энеэжэ, түгшүүрил баяр хоёрынь ниилэжэ, юунэй боложо байһые хүсэд ойлгохоёо болёод, ямар нэгэ хара хүсэнэй һалгаахаһаань урид ханатараа жаргажа үрдие, инагай манан соо төөрижэ умбая гэжэ, ухаан жолоогоо алдаха туйлдаа хүрэбэ.

Уданшьегүй аадар бороо адхаржа эхилбэ. Ангажа гантаад, нойрмог дундаа байһан уула талын ханатарнь ундалуулжа, сошоон һэреэе гэһэндэл ехэ уһатай бороо шааян орожо, наранай мандахаһаа урид тогтобо.

- Ши бидэ хоёр энэ ган тайлабабди, - гэжэ Сагаанхүүгэй энхэрхэдэнь, басаган тэрэнэй мүрыень түшэжэ уйлаба. Халуун нулимсаараа самсынь нэбтэртэр уйлаад:

- Зай, ши гэртээ хари даа. Түрүүн үгэһэн хэдэн хурьганай арһыетнай элдэнхэй бэлэн болгоод байна гэжэ эжыдээ хэлээрэй. Эжышни шамда дэгэл оёжо үгэхэб гээ һэн, - гэбэ.

Сагаанхүүгэй гэртээ нюусаар орожо ерэбэб гэн гэһээнь, абань хара эртэ бодонхой, сайгаа уужа һууба. Хүбүүнэйнгээ урдаһаа хилам гэжэ хараад:

- Энэ бороо модон доро хорожо үнгэргэбэ гүш? Эсэгэ тухай мэдүүлгэ үгэдэг һайн хүбүүн байнаш гэжэ сомоной дарганар баярлажа һуунад гү? Ерэхэһээшни урид сомоной газарһаа саарһа асаржа үгөө. Шинии хүлеэжэ байһан сэрэгэй албанда таталган боложо, хоёр хоногой турша соо сомоной түбтэ ошоод, бэлэн байха гэнэ. Хоол хүнэһэтэй, хоёр моритой ошохо юм гэнэ. Ойлгобо гүш?! – гэжэ эсэгынгээ зандаржа хэлэхэдэнь:

- Ойлгооб, аба! – гээд, абынгаа нюдэнһөөнь далтирһаар, үүдэнэй хажууда үлгөөтэй байһан моринойнгоо хазаар абаад, гаража ябашаба.

3

Хилганатын голоорхин хүбүүдээ сэрэгтэ мордохуулха гэжэ һая нааша үзэгдөөгүй, хүл хөөрсэг болобо. Гангай тайлдахада, газар дэлхэй үнгэеэ һэлгэбэ. Ганса хоёр үдэр соо ган арилжа, үндэр тэнгэри хүхэ номин үнгөөрөө зэнхыжэ, гандажа хатаһан үбһэ ногоон толгойгоо үндылгэн һэргээд, энэ ехэ уудам үргэн юртэмсын нэгэ хэһэг газарта, иигэжэ ган тайлдабашье, нүгөө нэгэ газартань, гашуудалтай хэбээрээ байһыень мартахаар боложо байба.

Нэгэ һайхан үглөөгүүр сэрэгтэ абтаха наһандаа хүрэһэн хорёод хүбүүд Юмжир баабайнда сугларба. Тэдэнэр гэртэ орожо, малгайгаа абажа дохёод, ехэ хара байшан гэрэйнь баруун-хойто буланда байһан тахил, мандал үргэжэ, мүнгэн голтой сүгсэнүүд соо зула бадаргаһан, томо гуулиин бойпуурта сан ууюулһан хүрин зандан гунгарбаатай бурханай шэрээгэй дэргэдэ дүтэлөөд, наманшалан магнайгаа хүргэжэ, адис абаһанайнгаа һүүлээр: «Та дээшээ, та һуугты» гэжэ бэе бэеэ хүндэлһэнэйнгөө удаа һуури байраяа эзэлбэ. Мүнгэн бүмбэ дээрэ дүүрэн орооһо хүүлһэн сүгсэнүүд, тугас шубуунай үдэтэй гүсэ, мүнхэ зула, улаан-шара магнал торгон лабир шэмэгтэй олон сахюусан бурхад энэ айлай гол һүлдэнь болодог юм.

Юмжир баабай хоймор таладаа дабшалан һагад һуугаад, орожо ерэһэн хүн бүхэндэ гараа дэлгэн миһэлзэжэ, дээшээ гаража һуухыень урина. Хоёр үзүүрыень өөдэнь эмирһэн шэрбээ һахалтай, зузаабтар арһатай хара-хүрин шарайтай, зубхияа нэмэрижэ бууһан үдхэн хара нидхэ доронь сог галаа алдаагүй зуубан хара нюдэниинь сортоотой эрын шэнжэ үзүүлэн эрьелдэнэ. Шэршүү дэгэлэйнгээ хара хилэн турууе байн-байн һугсаран, шүрбэһэлиг томо гараараа хоёр үбдэгөө тулан, тон шогууша хүнэй маягаар наг-наг энеэхэдээ, өөрынгөө хүсэ шадалда айхабтар ехээр этигэһэн, найдаһан, тэнхээ ехэтэй хүн гэжэ Юмжир баабайе элихэн ойлгохоор харагдана. Эхэнэр, басагад газаа гэртэ гүйлдэжэ, сай аягална, хоол хэжэ, олоной урда табина. Хула торгон дэгэл үмдэжэ, ногоон дурдам бүһэ бэһэлһэн Сагаанхүү хүлһэеэ аршан-аршан, духаряа барижа һууба. Эндэ һууһан зон бүгэдөөрөө халуудажа, нюур руугаа һалхи һэбин, пү-пү гэжэ энгэрээ сэлижэ, үлеэгээд абана. Хүн бүхэнэй духаряа тогтооһоной һүүлээр Юмжир баабай мүнгэн аягатай архи хоёр гараараа дүнгэн барижа, уралаа хүдэлгэн, тарни уншахадал гээд, баруун гарайнгаа нэрэгүй хурга үлэ мэдэг архида хүргэжэ, дүрбэн зүгэй тэнгэри дэлхэйдээ сэржэм үргөөд, урагшаа үгсыжэ, пеэшэнэй шэрэм дээрэ сасаад:

- Зай, хүбүүднай! Сагай эрхэ, түрын ёһые бэелүүлжэ, хубисхалта сэрэгэй албанда мордохотнай гээшэ. Эрэ хүн эмээлтэ морин хоёр хатууе даажа, харида ябадаг үйлэ заяатай юм гэдэг. Хүнэй холын газарта зоригоо мохожо, хии мориёо уруу даража бү ябагты. Эхэ эсэгынтнай буян заяа, нютаг оронойтнай сахюусан таанарые хараха. Таанар байдалай хүндэ сагта сэрэгэй албанда мордохотнай. Харатайхан, бодолтойхон ябаарайгты! Уулын шулуунда бүдэрээгүй морин тала газар дээрэ бүдэрдэг юм. Зай, иигээд бурханай зааһан нэгэ ушартай үдэр орон гэртээ амар мэндэ бусажа ерэхынтнай тула һайн юрөөл табинаб! – гэхэдэнь, эндэ сугларһан зон:

- Танай юрөөл бата оршохо болтогой! – гээд, аягатай духаряануудаа хооһолбод. Нэгэ буланда бултанай арада һууһан болхи гооногор эрэ һогтуу ерэһэн байгаа юм гү, али ганса аяга архи балгаһандаа һогтошоо юм гү, шанга гэгшээр һугшаржа байгаад уйлашаба.

- Энэ иихэдээ юун боложо байнаб? Бэлэг дэмбэрэл гэжэ мэдэдэггүй амитан гү? Ёро зүгнэһэн золиг! – гэжэ эндэ тэндэһээнь шууялдаба.

- Үгы, би энэ Юмжир баабайн юрөөл хэлэхэдэнь уяраад, уйладаһамни хүрөө, - гэхэдэнь, булта зон энеэлдэбэ.

Баруун талада дээгүүр һууһан дунда наһанай туранхай хүхэ эрэ хүл дээрээ бодожо, ооһорложо зүүһэн туламаа ара тээшэнь һэжээд, элидхэлшэн маягаар дээгүүр хаража:

- Монгол Уласай хубисхалта сэрэгтэ нэмэжэ ошохоёо байһан болобол, шэнэ отряд болобол, манай нютагай шэлдэг залуушуул таанар болобол, хариин газарта ябажа байна бэшэт. Улас түрынгөө болобол, алтан хилые улаан шуһаараа болобол, хамгаалхаяа ябахатнай гээшэ. Иимэ ушараар хубисхалта сэрэгтэ алба хэхэ хугасаадаа һайн ябаарайгты гэжэ хэлэхэ байнаб, - гээд, һүрхэй гоёор үгэ хэлэһэн хүнэй маяг үзүүлэн, һууридаа һууба. Энэ хүнэй хэлэһэн үгые эндэ һууһан зон ехээр тоожо үгэнгүй, «үреэл бэшэ, хараалшье бэшэ, элидхэлһээ өөрэгүй юумэ хэлэбэ. Ооһортой туламаа гэртээ орхёод ерэхэеэ яагаа юм!» - гэлсэжэ, доро дороо хөөрэлдэнэд. Юмжир баабай һахалаа хүдэлгэн энеэбхилжэ:

- Хилгантынгаа голһоо гарахые, харида ябанабди гэжэ сэсэрхэдэг тэнэг тархи бшуу даа энэ би. Аха заха хүнэй ёһоор хүбүүдтээ һургаали хэлэхэ гэһэн байгааб. Данзан дарга, та духаряагаа тогтоогты, - гэхэдэнь:

- Юмжир баабай зүб хэлэнэ. Алас холо ябаха гэжэ байһан бидэнэртээ һанаагаа зобожо, ёһотой сэдьхэлһээ үреэжэ байна, - гэжэ зон шууялдаба.

- Албан хэрэгэйнгээ саарһануудые абдар ханзадаа хэхэеэ айдаһамни хүрэдэг, - гэжэ элидхэл хэлэһэн Данзан дарга буруугаа мэдэрһэн янзатай дуугарба. Гэнтэ эхилһэн тоосолдоон иигэһээр намдажа, эдихэ уухаар элбэг-дэлбэг найр болохо гэдэгые мэдэжэ ерэһэн зон энеэдэ зугаа дэлгэжэ, найр жэгдэрһээр, хэмдээ оробо.

Доржо СУЛЬТИМОВ буряадшалба

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)