503
1908 ондо Түрхэл нютагта Бысы нуур гэжэ газарта түрэhэн хүм. Эхэ эсэгэмни дунда шадалтай - ажалдаа бэрхэ зон байгаа.
Мал ажал эрхилдэг: үхэр, адуун, хонин, ямаан – эдэ дүрбэн хушуун мал үдхэжэ, хоолойгоо тэжээдэг урданай буряад зон бэлэй. Би өөрөө найматайhаа гэртэхи ажал хэдэг байгааб. Бага наhанhаа мал адуулдаг, үбhэ сабшадаг hэм. Забhартаа ондоо айлай ажал хэдэг байгааб: түлеэ отолхо, үбhэ сабшаха, мал адуулха. Арба наhанhаа эхилжэ, айлда бэеэрээ байжа, ажал хээб. Тиигэжэ байтараа, айлда намайе үгөө юм. Хүбүүшэлжэ абаад, зараа юм. Гурбан жэлдэ айлай хүбүүн боложо, бүхы ажалыень дууhан хэдэг байгааб. Арба гарантай болоходоо, үгыень дуулахаяа болижо, түрэhэн эхэ эсэгэдээ бусаа hэм.
Эсэгэмни залууhаа уран гартай модошо дархан, түбэд номой бар hиилэдэг, алта мүнгөөр ба шүрөөр бэhэлиг, hиихэ, бурханай гуу мэтын юумэ дархалдаг hэн. Ехэнхидээ түбэд номой бар hиилэдэг hэн. Эгэтын дасанда ошожо байрлаад, бар һиилэжэ байдаг hэн. Буряад соо бар hиилэхэ хүн тон хоморой байгаа. Эгэтын приход соо ганса минии эсэгэ тиимэ уран, номшо, шадажа hиилэдэг хүн байгаагүй. Олон баршаниие бэе дээрээ даажа hургадаг байгаа. Гэртэхинэйнгээ ажалдаа тухашархадань, тэрэ бар өөрынгөө гэртэ асараад hиилэдэг байгаа. Зарим сагта забhартань монгол ном hиилэдэг байhан юм. Түбэд монгол хоёр ном тордиhогүй уншадаг байгаа. Олон хутага, hиилүүрэй зэбсэгтэй байhан юм. Һүүлдэ дасан эльгээhэн. 1929 он болотор хүдэлhэн. Тэрээнhээ хойшо хорюултай болоходонь, колхоздоо мориной зэмсэг оёдог болоhон юм.
Эхэмни хүнэй юумэ оёжо, арhа элдэдэг, арhаар хубсаhа оёдог байгаа. Хүн зондо гутал, малгай, дэгэл, даха, хүнжэл болон олон табые бүтээдэг hэн. Хүнэй юумэ хэжэ, маанадаа тэжээhэн юм. Ород деревниhээ 60-70 модо холо газарта ажаhуудаг байгаабди. Таряа талха, хартаабха таридаггүй - мал харадаг, агнуури хэдэг hэмди. Баяшуул байгаа, тэдээндэ үгытэйшүүл барлаг болодог һэн: үбhэ түлеэень бэлдэхэ, малыень харууhалха. Талхаяа арай гэжэ жааханаар оложо эдихэ - ехэнхи зон мяхан ба сагаан эдеэн хоолтой hуугаа.
37 гү, али 38 түхэригөөр 42 хоногто үбhэ сабшадаг сэн байгаа. Энэ сэн гунжанай сэн байгаа. Ногооной ургаад хагдартар, шанга хүдэлдэг байhан юм. Өөртөө үбhэ сабшаhандал адли, тэсэжэ хүдэлдэг байгаабди. Табан зун үбhэндэ ябааб. Ёhо журамнай хаанаш гайхалтай!
12-тойдоо Ешын Буладай мал адуулжа эхилээб. Сагсада японтон hая үндыжэ, улаантаниие буудаhан байгаа. Һая тогтожо байhан улаан сэрэгшэд ба Түрхэлэй зон мориёо ойдо нюугаад байгаа. Морин олдохогүй. Минии ахайе, 1904 оной хүбүүе, 16 гүйсөөгүй байхадань, сар тэргээр улаантан абаашаа. Ахамни сараа тэргэдэ хүллэжэ, Түрхэлhөө Сагса хүрэтэр улаа шэрэжэ, гурбан hара ябажа, намар сартаяа бусаа hэн. Сараар амар ябааб гэжэ ерээ hэн. Холо зараагүй ха даа. Газар тойрон хүдэлхөөр байлгаа. Хабар ошоод, намар бусажа ерээ hэн. Сарынь тураа, шэшээ, шүүрхэ дээрэ hүүлыень табяад, модон мунсаар сохижо, хүрэнхэй шэшэдhыень баабаймнай унагаажа байгша hэн. Ганса минии аха бэшэ - олон зон хамта ябаа.
Ахаймни 1926 ондо гурбан жэлэй туршада улаан сэрэгтэ албанда ошоходонь, эхэ эсэгэдээ ажал хэдэг болооб. Тэрэ үе соогоо баhал талын хүнэй ажалда хамhалсадаг болооб. Май hарада үдэр ута, үглөөгүүр харанхыда айлай малынь туужа ошодог байгааб. Би тэрэ хабар малаа бэлшээридэ таргалуулжа, Милагарай хотогор соо Гомбын үбэлжөөндэ адуулдаг байгааб. Бууса байгаа. Гэр соо шахамал сарыень уяад, үбhэ үгөөд, тойруулжа малынь адуулжа, үглөөнэй харанхыhаа үдэшын харанхы болотор гансаараа үнжэдэг hэм. Наранай дээрэ гараhан хойно эдихэ, ууха юумэ асаржа, садатарни эдеэлүүлдэг байгаа. Теэд лэ үдэр гээшэмнай ута - 17 час сохом байдаг hэмби. Үдэшэ боро хараанаар малаа оруулдаг байгаабди. Ешын Буладай морин хоёр модоной газарта буртаг соо ойдо уяатай байдаг һэн. Тэрээниие ошожо асара гэхэ. Сэхэ ошоо hаа, ой модотой. Айгаад, тойроод ошожо асархаб. Аймхай байгааб - бүхы шадалаараа гүйдэлөөрөө ошожо, мориндоо хүрэдэг байгааб. Мордожо абахадаа, айхаяа болижо, досоом амардаг hэн. Үдэшэнь унтаад, үглөөгүүр харанхыда бодожо, үнөөхил малаа туужа, үнөөхил буусадаа ошохоб. Баhал 17 час. Үнжөөд, үдэшэ малаа туужа ерэхэш. Үнөөхил мориндоо ошолгон болохол даа. Иигэжэ хоёр hараhаа үлүүсэ ажаллааб.
Тиигээд июнь гарахада, Түрхэлhөө Ярууна зөөдэл болобо. Жара модоной зайда гурбан моритой айл гурбан тэргэ хүллэжэ, бараагаа шэрэхэдэнь, би баhал ябагаар малаа туужа, Түрхэлhөө Жамбал хабаржаан ерээбди. Нэмнэхээнэй талада эсэшөөб. Тиихэдэм эзэн ерээд, дала мүрыем хойноhоом түлхеэд, 35- 40 модо ябуулаа. Тэрэ забhар соо унтаад абаhан байнаб. Тэндэ Субын дээдэ зуhаланда сайлаад, Жамбал хабаржаан хүрэтэр харгы заалгаад, баhа ябагаар малаа туужа ерээб. Тэндэ нэгэ hара hуугаад, Субын зуhаланда зөөжэ ошообди. Субын обоо тахилган болоходо, ахамни ерэ гэжэ дуудаа. Ахайтаяа Сандалай нэгэ мориндо hундалдаад, Хүлэрэгтэ гэртээ ерээбди: шэбэгшэтэй үбэлэй малгайтай, hарьмай дэгэлтэй. Жамбал хабаржаанда Жамбалтанаар бидэ hэеы гэртэ байгаабди. Тэндэ би үглөөгүүр эртэ бодохо ёhотой байгааб - унтажал байхадамни, Жамбалай Цыдып газааhаамни малыемни абаад ябашаха. Намайе бодо гэжэ ооголхо: “Дугар, бодо, Дуга-ар, бодо!” - гэжэ hүүхиржэл байха. Цыдып гэмэрхэ: “Энэ яагаа муу зон гээшэб – өөhэдөө бодохогүй аад, үхибүү бодхоохо”. Тиигээд малыем туужа ошохо. Намайе үргэжэ hуулгаад, бодо гэхэдэнь, би бодожо, тулга дээрэ горшок соо уhа бусалгаад байхадам, эмалированно гүсэ соо хахадсаа бусалhан уhа хээд, обогор шара сай үйгөөд, татажа хабхаглаад, hүллэжэ, лепёошхо эдеэд, гаража, малшанаа бэдэржэ ошодог байгааб. Хоёр час болоходо, Субын гол малаа туужа ошожо, зуhаландаа адуулаад, үдэшэ малаа туужа ерэхэбди. Энэ мэтээр бага наhаяа айлай барлаг боложо дүүргэhэн байнаб. Олон ааб даа барлаг болоhон айлни. Тиихэдэ тэдэ баяшуул хүнүүдые зараха эрхэтэй байhан юм. Би багаhаа хойшо муугаар ябаа hаа, наян наһа гаража ябахагүй һэм. Хара ажалда багаhаа ябаhандаа, энэ ута наhа эдлээб!
1926 ондо сэрэгэй албанда буряад зон түрүүшынхиеэ татагдадаг болоо. Ахайемни гурбан жэлэй туршада улаан сэрэгтэ албанда татаа. Кэбжэдээн (КВЖД) дайн болоо. Манжуурай Дагуур хүрэтэр дайнда ябаад, 1929 ондо дүүргэжэ ерээ hэн. Яруунаhаа табан хүбүүд ошоо: Согто Номтоев -Үльдэргэhөө, Жигжит Лосалай - Зазаhаа, Надмит Жамбалай - Улхасааhаа, Осор Найданай -Улаан Яруунаhаа, манай ахай Бадма Цыремпилов - Түрхэлhөө. Морин хасагуудай hургуулида hураhан хасаг hургуулитай зон сэрэгэй дүршэлгүй хитадуудые даран дайлажа, Дагуур, Манжуур дээгүүр саашань үлдөөд бусаа. Хүйтэн байгаа - 70-80 модоной зайда морёор гүйлгэлдэжэ, Бооржо (Борзя) хото ерээбди. Нюурай сагаан сэбэрүү болошоод, долоон хоног соо тэмдэггүйгөөр аргал хэжэ ерээ hэмди гэжэ хөөрэдэг hэн. Тиигээд оёдолшон боложо, район дээрэ милициин ба военкомадай болон костюм ба бүүрхэ, сабхи, гимнастёрко оёдог болоод, Нарhатада hуутараа, хоолойн үбшэн болоод үбдэжэ, наhа бараа юм.
1931 ондо Түрхэлэй колхоздо хүдэлдэг байгааб. Нарhатын старасткомой барилгада нэгэ хүдэлмэришэниие эрижэ абаха болобо. Тиигээд намайе тэндэ үгөө. Хоёр hарын болзортойгоор Нарhата ошожо хүдэлбэб. Һайн гээшэнь - үдэр бүри мүнгыень түлэдэг байба. Би тэндэ олзорхожо, гэртээ хариха дурагүй боложо, олзодо дашуурбаб. Колхоз дуудана - ошоногүйб. Хоёр hараа үлүүсэ хүдэлбэб. Тиигээд дашууржа байтарни, колхозhоо Жамбалай Нима ошожо, ажал бү үгэгты гэжэ хэлээд, ажалhаамни гаргуулба. Тиимэһээ намда байха арга hалажа, ябаха болобоб. Зүүн Яруунын хойморто загаhанай бригадада асарба. Тэндэ нэгэ hара хүдэлөөд, колхоз ошожо, дархан ажалда орохо болооб. Тэндээ нарин дарханаар хүдэлөөб - үүдэ дархалааб.
Ноябриин hүүл багта, сээнтэр дээрэ нэгэ hүни дороhоо уhан гаража, үглөөгүүр харахадамнай, хахад метр уhан соо орошоhон байба. Шагдарай Ринчин бригадир hүүхирөө, һүүхирөө: «Загаhаяа уhанhаа гаргажа абая!». Арба гаран эрэшүүлһээ хоёр лэ хүн уhанда орообди. Үбэлэй хүйтэндэ уhанда орохо хүн олдоогүй аабза. Хүйтэн уhанhаа хуу айгаа. Тиихэдэнь би хүрзэ баряад орооб. Ринчин бригадир оролсоо. Загаhан 50- 60 метр утада дүүрэн байгаа. Би гүрөөhэнэй годон гуталтай һэмби. Гэрни холо. Тэрэ сэл хүйтэн уhанда орожо, 4 час гарангүй хүдэлөөб. Уhан соо тэсэжэ байжа, загаhаяа хуу уhанhаань хүдөө хаяабди. Бэшэ зомнай манай хүдөө хаяhан загаhа саашань зөөжэ, бүтэн мүльhэн дээрэ hүрилөө. Загаhаяа бултыень уhанhаа гаргаад, гэртээ ороходом, гүрөөhэнэй годон гутални ямар болоо гэжэ hананат? Орой унтангүй, бүхэли hүниндөө болон тэрэ үдэртөө ото хүдэлжэ, гуталаа хуха хатаангүй үнгэжэ, таарахаар болгооб. Үглөөдэрынь тэрэнээ үмдэжэ, ажалдаа гарааб. Хүлөө хүлдөөгүйгөө мүнөө гайхадагби. Харин мүнөө 82- той болотороо амиды ябанаб. Ямар гайхалтай гээшэб - бодожо үзыт. Тиигэжэ хүдэлөөд, нэгэ hара болоод, колхоз намайе дархан ажалда абаашаа бэлэй.
Манай гарбалай зон Үлзытэдэ ажаһууһан. Гурын Болхоони Түрхэлдэ түбхинэhэн байгаа. Болхоониин Моргоосон, Морхоо, Сандан гэжэ гурбан хүбүүд байгаа. Моргоосоной Лэгдэб ба Сынжиб гэжэ аха дүү хоёр бии һэн. Лэгдэбэй хүбүүн - минии эсэгэ Цэрэнэй Цыремпил байгаа. Сынжибэй хүбүүн Сэнгэ, нүгөө нэрэнь Баадай. Үри бэень гэхэдэ, Дамба Санжин hамган. Тэрэнэй үри бэе Шоймпол. Эгэшэнь Ширабай Цыден Еши байна. Баадай абгынь гурбан басагад байгаа: Гурын Цырен-Дулма байна, тэрэнэй хүбүүд ба басагад олон байха. Нэрэнүүдыень мартааб. Эсэгынь эгэшэ Эгэтын-Адагта байhан. Түрхэмдөө гараhан басаган тэрээнэй хүбүүн Үбүүдэй гэжэ уран гартай нарин дархан хүн байhан. Үри бэе байха Үбүүдэйн эгэшэ дүүнэр олон. Бальжинима гэжэ хүбүүн байгаа. Цыден ба Ханда хоёр байна. Бальжинимын болон Хандын үри олон. Александр Шойжолович гэжэ багша Гүүндэдэ байгаа. Базарай Бадмын хүбүүд басагад, Чимитдоржо хүрьгэнэй хүбүүд басагад Гүүндэ тойрон байдаг.
Дугар ЦЫРЕМПИЛОВ
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)
