​Цагаанай талын хохидол

(Үргэлжэлэл. Эхиниинь урдахи дугаарта)

Уралыень таалаха гэхэдэнь, тэрэнь шэшэржэ байба. Тиихэдэнь тэрэ миин лэ бэеыень бүхөөр тэбэрижэ, ехэл жаргалтай унташоо һэн. Алима бүтүү дуугай, тэршэлхэеэшье болинхой, нойроо алданхай хэбтээ һэн. Саашадаашье баһа иигэжэ унтааша болошодог байба. Тиибэшье нэгэтэ һүни Рабданиинь асууба: «Хэр үни, инагхамни, унтааша боложо аашалхабши?».

Тиигээд харюудань тэрэ үнэхөөрөө хурхирһан шэнги болоходонь, Рабданай энеэдэһэниинь хүрэжэ, тэрэнээ тэбэрижэ: «Нэгэтэл ши минии болохош лэ даа»,- гэжэ шэбэнэһэн байха.

Ондоо эхэнэрнүүдэй Рабданай хүдэр томо бэе обёоржо байхыень Алима хэр харабашье, жүтөөрхэһэн янза үзүүлдэггүй байба. Өөрыгөө нүхэртөө дурлуулха гэжэ ехэ оролдобошье, ондоо бэрхэ һамгатай байха ёһотой гэжэ тэрэ ойлгодог байба. Тиибэшье зүрхэ сэдьхэлэйнгээ мэдэрэл хубилгаха аргагүй хубитайл хаш.

Хабарай һүүлшын һарада һамгаяа сэнгүүлхэ гэжэ Рабдан Алимаагаа Дээдэ Үдэ хото дахуулжа абаашаһан юм. Томо ехэ шулуун байшангууд тэрээндэ һайхашаагдаба. Нэгэндэнь тэдэ тогтобо.

Тэдэ наймаанай алаабхинуудта орожо, һахал ургашанхай шара толгойтой хүпеэсүүдтэй ба тэдэнэй туһамарша шуран хүбүүдтэй үгэеэ ойлголсожо, элдэб наймаанай зүйлнүүдые худалдажа абаба.

Алима түрүүшынхиеэ хараһан юумэдэл, нүхэрөө ехэл һайхашаажа, шагнажа ба хаража ябаа һэн. Рабдан залуу һамгандаа энхэрэл дүүрэн халинхай ябаа һэн. Нэгэ алаабхида зохидхон торгон пулаад абажа, мүр дээгүүрнь шэдэржэ, бэеэ барингүй, хүри-улаан хасарнуудыень таалаад абаа һэн.Түрынь һүүлдэ түрүүшынхиеэ Алимаада бүхы юумэн һонирхол татажа, хүхюун зугаатай боложо, үбгэнөө тэбэринхэй ябаа һэн. Рабдан анханайнгаа зангаар энеэбхилһэн нюдэтэй болоһон һамгандаа баярлажа байгаал даа. Энэл һүни ондоо газарта, ондоо хүнэй гэртэ тэрэ һамган хүнэй шэнжэ түһөөлһэн байна.

Гэртээ бусахадаа, Алимаа дахинаа дуугай намдуу болошоһоншье һаа, нүхэрөө үнэн зүрхэнһөө хүндэлхэ мэдэрэл тэрээндэ түрэбэ. Рабдан тэсэмгэй байба, тиибэшье дурлаһан хүнэйнгөө ганса хүндэлһэн шэг шарай үзэхэнь бэрхэтэй гү?

Удаа дараалан намарай эхиндэ энэ айлда Ардан гэжэ хүбүүн түрэбэ. Сүлөөтэй сагтаа Рабдан үхибүүнтэеэ сагаа үнгэргэдэг, нэгэ хирэ агнуурида ба загаһа агналгада, хото город ябахаяа болибо.Пүмпэгэрхэн томо хүбүүтэй болоһондоо, ехэл баяртай ба жаргалтай мэдэрэл тэрээндэ түрэһэн байна. Алимаагайшье шэг шарайнь һайжаржа, нугархай нарин бэетэй эхэнэрэй түхэл янзатай болоо һэн.

 Үхибүүнэйнгээ нюур хаража, Алима зосоохи байдалаа таажа ядаа һэн. Өөрынгөө үридэ дуратай байха ёһотойб гэжэ бодомжолоошье һаа, зүрхэ сэдьхэлдээ дүтэ абанагүй. Хүбүүнэйнгээ урда гэмтэй байхань хүндэхэн бэлэй. Тэрэ хаа-яа морин дээрээ һуугаад, Байгал тээшээ ошоод, жэгтэй угалзануудтай томо сэнхир һаруул мүльһэнүүдые шэртэн хаража, гунигтай һанаа үнөөнһөө бэеэ һамаардаг һэн.

Декабриин һүүл багаар тэндэ сагаа алдатараа һуужа байтараа, гэртээ бусахадань, дүрбэ һаратай үхибүүнинь шурхирса бархиржа байгаа. Улаан нюуртай болошонхой Рабданиинь томо гэгшын алхамуудые хэжэ, Арданаа гар дээрээ үлгыдүүлжэ байба. Алима хубсаһаа түргэн тайлажа, бархиржа байһан хүбүүгээ түргэн гэгшээр гартаа абажа, тэрэнээ хүхүүлжэ захалба. Рабдан сухалаа хүрэһэндөө, дээрэхи хубсаһагүйгөөр үүдээ шангаар хаагаад гарашаба. Дашима хүгшэн буурал тархияа гунхалзуулан:

-Ээ, хөөрхы басагамни, жаргал гээшые хэзээшье ойлгохо юмши...

Үри бэеынгээ унтахадань, энэ гэр бүлэ соо хүндэхэн хөөрэлдөөн болобо. Түрүүшынхиеэ Рабдан үзэн ядангяар Алима руу хаража байба:

- Би шамда хариин хүмби гэжэ дадаад байнаб, теэд юундэ Ардан эхын энхэрэлгүй ядалсаха ёһотой юм бэ?

Алимаа өөрыгөө ба гэр бүлынгөө доторхи байдал зэмэлһэн, зосоохи һанаһан юумэеэ бүхыдэнь газаашань гаргажархиба:

- Ши намда дүтын хүн болохо гэжэ оролдоогүйш! Юундэ би шинии дуранай абьяаста абтаа гээшэбиб? Ши намайе ойлгодоггүй байгааш, бүхэли үдэрөөрөө хаанаб даа түгэншэлдэг байгааш! –

Ши мэдэнэ гүбши даа намайе, ямар ажал хэрэгые бүтээдэг, юундэ Дээдэ-Үдэ хото гарадагыем.

– Манай гэр бүлын ажабайдалда гансал нэгэл энэ ошолгон баясхалан намда түрүүлээ!

- Хүбүүтэй болоһомнай юун болоноб тиихэдээ? - гэжэ хэлээд, Рабданай сухалтайгаар харахадань, тэрэнь тулгардашаба. - Алима, ши эхэ бэшэ, харин шүдхэр гээшэш. Намайе шамай ойлгоногүй гэжэ буруу хэлэнэш. Дуушаншни долоон гарагай саана нютагаа бусанхай байна.

Энэ үедэ Алимын хүл доро газарынь хүдэлшэһэн шэнги болошобо. Ханань һалганашаба, табсан дээрэһээ модон амһартань абяатайгаар унашаба. Рабдан хүбүүгээ үлгы сооһоо гар дээрээ абаадхиба, газар хүдэлэлгэншье замхаба. Байгалай эрье һаяын сагта хүдэлшэдэг болоһон байба. Газарай саг зуурын хүдэлсэ бүхэли һүни мэдэрээ һэн. Тиибэшье тэрээнһээ боложо, Алима унтаагүй. Харин тэрэ өөрынгөө түрүүшын дураниие ба гомдолые, яаралтайгаар хадамда гараһанаа, эхэ хүнэй бирагүйшэг ябадалаа һанажа байгаа ха юм.Тиигэһээр тэрэ урданайнгаа ябадалаа мартажа, мүнөөнэйнгөө сагта бүхыгөөр һанаашалхаб гэжэ бодоһоор унташаба.

Үүрэй сайха тээшэ Алима үхибүүгээ эдеэлүүлээд, үбгэндөө хэлэнгүй, үнэн сэхэ мориёо эмээллэбэ. Харгыдаа байнгүй харайлгаа һаа, тэрэ Соелтоео түргэн уулзажа, гурба-дүрбэн саг болоод, гэртээ бусаха болоно. Ардан гэдэһэеэ үлдэнхэй, бусалгандань дахинаа уйлажа байха. Тиибэшье тэрэ урдынгаа байдалтай һанаандаа хахасаха ёһотой болоно.

Жабартайшаг үдэр байба, хүйтэн агаар нюур дааруулжа, нюдэн ордоһотой һалхинһаа уһаташана. Тиигэһээр байтараа, түрэл нютагайнь хилэ гаража ерэбэ - саһанда абташаһан хоморой бургааһан модотой нэгэ багахан добо.

Тэрэ холоһоо Соелые хараад, абаһаар таняадхиба - тэрэ добын орой дээрэ хуушан хасуури мододой хажууда зогсожо, мори унаһан басаган тээшэ хараашалжа байба.

Алима өөрөөшье ойлгонгүй, үхибүүн шэнгеэр уулзаһандаа баярлажа, моринһоо дэбхэрэн буужа, Соелдо гүйжэ ошон, тэрэнээ бүхөөр тэбэрибэ. Тэрэнь эльгээ хатаба, нарин матаргайһаань барижа эрьелдүүлбэ:

- Ямар сэбэрхэн болообши, хулганаахан! Урданайхиһаашни ганса хара һубһадтал адли нюдэншни үлэнхэй.

Алима энеэбхилэн харюусаба:

- Харин шамайе ажабайдалшни дайраад абаал. Холоһоо гансал энеэбхилһэн уршалаагааршни танижархибаб.

Бэе бэеынгээ сухал хүргэнгүй энеэлдэн, тэдэ нүхэдөө һанаба. Соел Сарюунын гэрлэлгые, гэртэхинэйнгээ бэеын тамирай ямар байһаниие, Байгалай шадархи нютагуудаар ябажа, дуу дуулажа, онтохо сээжээр уншажа, хоолойгоо тэжээһэнээ, Эрхүүдэ ошоһоноо хөөрэбэ. Тэрэ ехээр турашаһан, шарайнь барагар болоошье һаа, нюдэнэйнь ошон сасарһаар байба. Алима тэрэнээ шэртэн хаража, анханайнь гомдолой халин мартагдажа байһые мэдэрбэ. Соел бодолгото болонги энеэбхилһэнииень обёоржо, гэнтэ ойронь дүтэлжэ, гарыень адхаад, таалахаяа һэдэбэ. Алима түргэн саашаа болоодхибо.

- Эй, Соел, яагаабши иихэдээ? Энэл сагта шэхэ дүлиирмэ наяраан боложо, эдэ хоёрые хүлһөөнь унагааба. Айдаhатай долгин шэнги хүдэлэлгэнүүд дахин-дахин дабтагдажа, саб сагаан саһан элдэбын тээшээ хара үнгэтэй боложо бутаргагдашаба. Алима арайшье гэжэ бодоод, айдаһаяа хүрэшэнхэй байба. Морин дээрээ түргэн аһалдаад, Соелдо гараараа даллажа, тала руугаа харайлгашаба. Үсэгэлдэрэйхи хүдэлэлгэнһөө үшөө түргэн хүдэлсэ гэжэ тэрэ мэдэрнэ. Гэдэһэеэ үлдэнхэй Арданайнгаа наһа барахынгаа урда тээ бархиржа, тэнэг эхэеэ дуудажа байна гэжэ нюдэндэнь үзэгдөөд сошообо.

Алимагай Цагаанай талын урда тээхи багахан добо дээрэ гарахада, үзэгдөө харагдаагүй юумэн харагдаба. Сагаан саһан дээрэ үргэлжэ гүнзэгы хара габанууд, тэндэһээнь сагаан уурал бууяжа, элһэтэй уһан булгилан гаража байба. Алимагай хамарые серын ехэ үнэр сорьёодхибо. Тэрэ зүрхөө түшэгэнэнхэй нютагаа бусаба. Элдэбын тээһээ хашхараан, ёолоон, эхэнэрэй, хүүгэдэй бархираан дуулдана. Морид инсагаална, нохойнууд хусалдана, үнеэд мөөрэлдэнэ. Худагуудай орондо модоной хухардаһанууд хэбтэжэ, тэндэһээнь уһан бурьялжа байгаа һэн. Томо эрэшүүл гэрэйнгээ эбдэрхэйнүүдые хобхо татан онгилжо, наһатай зониие, хүүгэдые, гэмтэнхэй хүнүүдые тэргэдэ һуулгажа, моридоо номгоруулжа, загаһашанай онгосонуудые бэлдэжэ байнад һэн.

Алима манан соо бүдэрһэн шэнги ябаад, өөрынгөө гэрые танижа олобо. Хүлниинь хүдэлхөө болишоод, абяашье гаража шадахаяа болишоод, үбдэг дээрээ һуушаба. Найдалаа алдашанхай байшаба. Энэ оршон зуура ухибүүнэй эгээл хайратайхан, эгээл дүтын хүнэй абяан соностоодхибо. Тэрэ хадам эхынгээ абяа дуулажархиба: «Бутухан, үхэдэл шүдхэрөө хаана ябаа юм? Бурхан Арьяа Баала, амиды ха юм даа басаган!». Алима гарһаань хүбүүгээ шүүрэн абажа, тэдэ хоюулаа хүүгэд, хүгшэдэй һууһан томо тэргэнүүдтэ гүйлдэшэбэ. Алима эрэ хүнэй даха үмдэнхэй, нулимсаяа аршажа байһан Дашима эжыгээ хаража, баяртайгаар адаглаба.

- Рабдан хаанаб? - гэжэ Алима эсэгынгээ дардагар дэгэлдэ орёолгонхой хүбүүгээ тэбэрин асууба.

- Тэрэ шамайе, тэнэгые бэдэржэ ябана! Байгалай эгээл тэрэ хүндүүлхэй газар хатаргашоо. Би тэрэниие хүбүүнэйнгээ түлөө үлэхыень гуйжа ядааб. Газарай хүдэлжэ эхилхэдэ, Арданаа абаад, гэрһээ гүйжэ гараа, һүүлдэнь шинии хойноһоо эрье руу гүйлгэшөө!

Бутидмаагай ябажа эхилһэн сана тэргэдэ һуухадань, Алима бушуу түргэн хүбүүгээ гартань барюулжархиба.

Оюна ЦЫДЕНОВА оршуулба

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)